του Pierluigi Fagan
Ο πολιτισμός είναι ένα τρόπος μορφής κοινωνικής συμβίωσης των μελών μιας συγκεκριμένης κοινότητας ανθρώπων στην ιστορία της κατοίκησης του πλανήτη. Πάνω κάτω αντιπροσωπεύει μόνο το 0,16% του χρόνου στην ιστορία του ανθρώπινου είδους . Πως και γιατί ξεκίνησε είναι μεγάλη συζήτηση για να την κάνουμε εδώ, είναι, ως συνήθως, ένα σύστημα αλληλεπιδρώντων αιτιών, αλλά δεδομένου ότι έχει προκύψει αρκετές φορές από διάφορες πλευρές, θα πρέπει να υπήρξε σε τελευταία ανάλυση μια κοινή πορεία.
Η πιο πιθανή αιτία ήταν η έλευση ενός ιδιαίτερα ευνοϊκού
κλιματικού καθεστώτος, του Ολόκαινου. Η βελτίωση του κλίματος έλιωσε τους
πάγους σε νερό και η υπόλοιπη φύση παρήγαγε περισσότερη φυτική και στη συνέχεια
ζωική τροφή, οι άνθρωποι βίωσαν μια φάση "επίγειου παραδείσου", όπως αφηγούνται,
αφού οι συνθήκες επιδεινώθηκαν πολύ, στη μνήμη.
Εκείνη την εποχή, σύμφωνα με ορισμένους παλαιοανθρωπολόγους,
οι άνθρωποι, τους οποίους χαρακτηρίσαμε περιφρονητικά "πρωτόγονους"
τον 19ο αιώνα, εργάζονταν για τα προς το ζην και την ελάχιστη άνεση που ήταν απαραίτητη
για τη ζωή, τρεις έως τέσσερις ώρες την ημέρα. Τον υπόλοιπο χρόνο έκαναν μαζί
χειροτεχνίες, συζητούσαν γύρω από τη φωτιά, γελούσαν, έπαιζαν, έκαναν σεξ. Αλλά
αν μέσα στις ανθρώπινες ομάδες η ζωή δεν ήταν άσχημη, έξω από αυτές υπήρχαν
πολλές απειλές, άλλωστε η κοινωνική μορφή που κληρονομήσαμε από την εξελικτική
ιστορία άλλων ειδών, χρησιμεύει ακριβώς για να αντιταχθούν στην προσαρμοστική επιλογή
ομάδες και όχι άτομα, όπως ισχυρίζονται οι αναγωγιστές και ντετερμινιστές
μοριακοί βιολόγοι και συγχωρέστε με, αλλά δεν μπορώ να μην προσθέσω
"αγγλοσάξονες". Υπάρχει μια συνοχή των εικόνων του κόσμου από τους
Γερμανούς βαρβάρους που μετακινήθηκαν στο νησί μέχρι τον Χομπς (έναν από τους
λίγους μελετητές του πρώιμου αγγλικού Μεσαίωνα, επίσης επειδή οι πηγές είναι
πολύ λιγοστές και έτσι είναι εύκολο να πάρει κανείς μια ιδέα), τον Λοκ, τον
Σμιθ, τον Ρικάρντο, τον Μάλθους, τον Θάτσερ μέχρι τον Ντόκινς και την
αγγλοβρετανική παρέα. Ολόκληρη η αγγλοσαξονική οικονομία ξεκινά από τη
μεταβλητή της έλλειψης, αλλά υπάρχουν δύο μεταβλητές, η άλλη είναι η
αναδιανομή. Στη διαχείριση των εικόνων του κόσμου, μερικές φορές πετυχαίνουμε περισσότερα
αφηγηματικά, όχι προσθέτοντας κάτι, αλλά αν το αφαιρέσουμε από το οπτικό μας πεδίο.
Σε κάθε περίπτωση, οι ευνοϊκές αυτές συνθήκες αύξησαν τον αριθμό
των ομάδων ανθρώπων, και πολλοί άρχισαν να εγκαθίστανται. Κυνηγούσαν, συνέλεγαν
την τροφή τους (κυρίως) και άρχισαν να ασχολούνται με τη γεωργία μικρής
κλίμακας, η οποία δεν ήταν σε καμία περίπτωση μια τεχνική εφεύρεση που
μεταμόρφωσε τους τρόπους παραγωγής, όπως αφηγούνται εν χορώ οι μαρξιστές και οι
φιλελεύθεροι με μια λογική που αναπαράγει τη βιομηχανική επανάσταση του
καπιταλισμού στο διηνεκές ,βέβαιοι και οι δύο ότι ανακάλυψαν έναν "νόμο" της
οικονομίας και ότι η οικονομία είναι μια επιστήμη με νόμους όπως η φυσική. Στις
ανθρώπινες υποθέσεις δεν υπάρχει κάποιος νόμος, αυτός είναι ο μόνος (αρνητικός)
νόμος, και αν υπάρχει κάτι, είναι οι κανόνες.
Κάποια στιγμή, μεγάλες μάζες ανθρώπων πέρασαν σε πιο
ταραχώδεις και λιγότερο υγρές κλιματικές περιόδους με σημαντική πυκνότητα
πληθυσμού. Αύξηση της ζήτησης, μείωση της φυσικής προσφοράς, αυτός είναι ο
λόγος που οι άνθρωποι συγκεντρώθηκαν δίπλα στα ποτάμια (το νερό δεν έπεφτε
πλέον τακτικά από τον ουρανό). Αλλά είναι και ο λόγος για τον οποίο το κυνήγι
και η συλλογή (που επίσης έφθιναν) αντικαταστάθηκαν από την αύξηση της
γεωργικής δραστηριότητας, την οποία ασκούσαν τουλάχιστον 10.000 χρόνια . Έτσι γεννήθηκαν
οι πρώτες πόλεις, ο πολιτισμός, η κοινωνική ιεραρχία, η θρησκεία (αφού οι
διάφορες μορφές ομαδικής πνευματικότητας έχουν τόσο μεγάλη διάρκεια ζωής όσο
και ο άνθρωπος), ο οργανωμένος πόλεμος, η γραφή και οι εικόνες του κόσμου με
κάποια πολυπλοκότητα. Η κοινωνική ιεραρχία δεν προκύπτει σε καμία περίπτωση από
τους τρόπους παραγωγής, αλλά είναι ο απλούστερος τρόπος διαχείρισης και
συντονισμού μιας κοινωνίας με ορισμένη μάζα ανθρώπων. Η αυτοοργάνωση των
μεγάλων μαζών είναι μια επιθυμητή ως ιδέα, αλλά είναι τρομερά απίθανο να
υπάρξει, εκτός αν συνοδεύεται από μια πολύ εξεζητημένη, συνειδητή και καλά
κατανεμημένη πρόθεση.
Θα μπορούσαμε τότε να πούμε ότι ο πολιτισμός γεννήθηκε επειδή
δεν μπορούσες πλέον να σηκώνεσαι το πρωί και να λες "Εντάξει, τι θα φάμε
σήμερα;" και μετά να πηγαίνεις στο δάσος ή στα λιβάδια ή στα ρυάκια για να
το πάρεις. Ησουν υποχρεωμένος να σχεδιάζεις, να σκέφτεσαι εκ των προτέρων και
να οργανώνεσαι συλλογικά αναλόγως. Φυσικά, η σχετικά άφθονη προσφορά σιτηρών
και λαχανικών, αλλά και εκτρεφόμενων ζώων, αύξησε τον πληθυσμό με κόστος τις
ασθένειες, την κυριαρχία των ανδρών επί των γυναικών, των ηλικιωμένων επί των
νέων, των ισχυρών επί των αδυνάτων, και έναν καταιγισμό προσαρμοστικών
καινοτομιών με διάφορες επιπτώσεις στις κοινωνικές μορφές και τη δυναμική τους.
Αυτό μας λέει η μελέτη δεκάδων παλαιο- κ.λπ. κειμένων και τα τελευταία χρόνια η
τεχνολογία μας έχει επιτρέψει να αντλήσουμε πολλές πληροφορίες από τα ευρήματα
των ανασκαφών, και έτσι μπορούμε να πούμε ότι έχει γίνει, λίγο-πολύ και όχι
μόνο στη Μεσοποταμία, που είναι αυτή που γνωρίζουμε καλύτερα, η παλαιότερη
ιστορία και η πιο κοντινή σε μας.
Ο ανθρώπινος πολιτισμός έχει λοιπόν πέντε έως έξι χιλιάδες
χρόνια ιστορίας, με φάσεις διάφορων ξεχωριστών γεγονότων να εναλλάσσονται
μεταξύ λαών και εδαφών.
Σύμφωνα με τους στατιστικολόγους του ΟΗΕ, σήμερα γιορτάζουμε
την άφιξη του όγδοου δισεκατομμυριοστού ζωντανού ανθρώπου. Όλος ο κόσμος έχει
γίνει μια Μεγάλη Μεσοποταμία, είμαστε πλέον όλοι στρυμωγμένοι με διάφορους
τρόπους ζωής στον ίδιο πλανήτη. Φτάνουμε απροετοίμαστοι, ωστόσο, όπως
απροετοίμαστοι ήταν και εκείνοι που από τον "επίγειο παράδεισο"
βρέθηκαν να τρώνε τον ιδρώτα του μετώπου τους ανακατεμένο με κάποιο ειλικρινά
απογοητευτικό κεχρί σε σύγκριση με μπάρμπεκιου ελαφιού, αναρωτώμενοι τι είχαν κάνει
για να τους είχε τιμωρήσει τόσο σκληρά ο θεός. Ή τουλάχιστον έτσι έλεγαν οι
διαχειριστές της παγκόσμιας εικόνας στην εξουσία, ρίχνοντας τις ευθύνες στους πάντες
αν και δεν έφταιγε κανένας. Η απόδοση ευθυνών είναι μια από τις κύριες
δραστηριότητες της εξουσίας.
Θα μάθετε και θα διαβάσετε πως όλα αυτά οδηγούν σε ένα τεράστιο πρόβλημα προσαρμογής οικολογικού, περιβαλλοντικού και κλιματικού χαρακτήρα. Αλλά θα πρέπει να προσθέσετε πολλά περισσότερα για να καταλάβετε τον τίτλο της ανάρτησης.
Για παράδειγμα, η σύγκρουση για το χώρο και τους πόρους (γη, ορυκτά, ενέργεια, νερό) που οδήγησε πρόσφατα τη γεωπολιτική να πάρει τη θέση της ιολογίας, η οποία είχε ήδη πάρει τη θέση της οικονομίας. Στη συνέχεια, θα πρέπει να προσθέσετε τον επανασχεδιασμό των συστημάτων των σχέσεων μεταξύ διαφορετικών πολιτισμών, διαφορετικών οικονομιών και οικονομικών, διαφορετικών πεποιθήσεων, διαφορετικών πολιτικών τρόπων με το πλήθος τεράστιων αγώνων για την εξασφάλιση των καλύτερων δυνατών συνθηκών για εμάς και όχι για τους άλλους. Μεταναστεύσεις φυσικά, μη γραμμικές ανατροφοδοτήσεις που κλονίζουν την ομοιόσταση, την ικανότητα του ανθρώπινου οργανισμού και του φυσικού συστήματος να διατηρεί σχετικά σταθερές τις συνθήκες στο εσωτερικό του, ανεξάρτητα από τις συνθήκες του εξωτερικού περιβάλλοντος στο οποίο ζει, τεχνολογικές αυταπάτες με τη μαγική πεποίθηση ότι κάθε σύνθετο πρόβλημα έχει απλές λύσεις, η οποία εν ολίγοις σημαίνει "κερδοφορία" πιστεύοντας ότι λύνεις ένα πρόβλημα δημιουργώντας δώδεκα.
Και τέλος, αλλά μόνο επειδή ο χώρος για να γράψεις κάτι και ο χρόνος για να διαβάσεις είναι τύραννος, η επίδραση που έχει αυτό στις συγκεκριμένες μορφές της κοινωνικής συμβίωσης των μελών μιας συγκεκριμένης κοινότητας. Αρχίζοντας από την ανθρωπότητα μέχρι τους διάφορους πολιτισμούς, τον δυτικό μας πολιτισμό, την Ευρώπη, η οποία είναι διαφορετικής φύσης από την Αγγλοσφαίρα, την Ιταλία και ούτω καθεξής.
Μετά από έξι χιλιάδες χρόνια, σήμερα βρισκόμαστε, για πρώτη
φορά, μπροστά σε ένα πρωτοφανές πρόβλημα προσαρμογής: θα μπορέσει η ανθρωπότητα
να αναδιαμορφωθεί ώστε να προσαρμοστεί συλλογικά για να ζoυν τόσο πολλοί με τόσο πολύ λιγότερα
διαθέσιμα για τον καθένα; Πρόκειται για ένα πρόβλημα αναδιανομής σε πλανητική
κλίμακα και όχι μόνο μεταξύ των κοινωνικών τάξεων στο πλαίσιο μιας δεδομένης
κοινωνίας, αν και αυτά τα δύο σχετίζονται φυσικά, όπως συνέβαινε και στην αρχή
του πολιτισμού.
Από αυτό προκύπτει ένα πλήθος νέων δυσκολιών. Για τις μορφές κοινωνικής
συμβίωσης των μελών μιας συγκεκριμένης κοινότητας, τις ατομικές μας υπάρξεις, τις
εικόνες του κόσμου. Ο γράφων ασχολείται με αυτό ως προτεραιότητα και το κάνει
με τη δική του, ανεξάρτητη μέθοδο μελέτης, όχι μόνο περιγραφικά αλλά προσπαθώντας
να εμβαθύνει. Θα χαμογελάσετε με το μέγεθος της πρόθεσης- ωστόσο, δεν είναι για
γέλια. Έχουμε τον Λόγο, τον λόγο με τον οποίο ερμηνεύουμε τα πράγματα και τα
φαινόμενα, και σήμερα έχουμε ένα νέο υπερ-πολύπλοκο αντικείμενο που είναι ο
κόσμος. Είχαμε επίσης έναν "κόσμο" γενικά και πριν, αλλά ο σημερινός
κόσμος είναι ένα σύστημα από μόνο του που αναζητά την εσωτερική και εξωτερική
του συνοχή και συμβατότητα με νέες, πρωτοφανείς, προβληματικές συνθήκες, με
ελάχιστο χρόνο για να βρει λύσεις, ενώ ο ίδιος ο κόσμος συνεχίζει να αλλάζει
γρήγορα και βαθιά.
Ο κόσμος έχει εισέλθει στην πρώτη πλανητική ιστορική φάση,
όπου δηλαδή οι δυναμικές είναι συγχρονισμένες με όλο το ανθρώπινο σύστημα και το
πέταγμα των πεταλούδων εκεί προκαλούν τυφώνες εδώ, αυτή είναι η Πολύπλοκη
Εποχή. Και αυτού του κόσμου προσπαθούμε να δώσουμε μια εικόνα, μια εικόνα του που
ταιριάζει στον σημερινό κόσμο, όχι στον κόσμο ενός αιώνα πριν ή μιας χιλιετίας, μόνο εδώ και όχι εκεί. Δεν
την αποκαλώ νέα ιστορική εποχή, μου φαίνεται ότι είναι ένα αντικειμενικό
γεγονός με βάση τον αριθμό-βάρος-μέτρηση, από υλιστική και πνευματική άποψη.
Ίσως θα πρέπει να μοιραστούμε λίγο περισσότερο αυτό το
πρόβλημα, διότι είναι το πρόβλημα όλων των προβλημάτων. Φυσικά αυτά είναι
ανησυχητικά, περίπλοκα πράγματα, πριν αποφανθούμε για κάτι πρέπει να
μελετήσουμε πολλά, να αλλάξουμε πολλές πεποιθήσεις στις οποίες είμαστε
προσκολλημένοι και πολλούς τρόπους ύπαρξης και δράσης, αλλά είναι και μια
τρομερή ώθηση για αλλαγή, είναι μια αλλαγή που θα συμβεί ούτως ή άλλως, και
αυτό που πρέπει να κάνουμε είναι "μόνο" να προσπαθήσουμε να την
κατευθύνουμε προς τη μία ή την άλλη κατεύθυνση.
Μου αρέσει να παραθέτω έναν απαισιόδοξο φιλόσοφο,τον Μάρτιν
Χάιντεγκερ, αλλά ίσως ήταν απαισιόδοξος μόνο ως προς τον τρόπο σκέψης του,
παρόλο που η γυναίκα του έλεγε ότι ήταν πολύ "βαρύς" (η γυναίκα του
ήταν η Χάνα Άρεντ) γι' αυτό και τον παράτησε. Ελεγε λοιπόν ο δικός μας, και δεν
το βρίσκω καθόλου απαισιόδοξο, αντίθετα, ότι πρέπει να διασφαλίσουμε ότι ο
κόσμος δεν θα αλλάξει χωρίς εμάς.
