- Εικόνες από την περίοδο 1935-42 που περιγράφουν τη ζωή των πολιτικών εξορίστων στο μικρο νησί των Κυκλάδων. Σε αυτά τα κουτιά, πίσω από έναν ψεύτικο τοίχο, έμειναν ξεχασμένα επί δεκαετίες τα αρνητικά με τις φωτογραφίες ντοκουμέντα, που ανακαλύφθηκαν τυχαία.
- Eνα μοναδικό ταξίδι στον χρόνο, μέσα από αφηγήσεις, μαρτυρίες και δεκάδες φωτογραφίες, που εξιστορούν άγνωστες πτυχές της Νεότερης Ιστορίας όπως εκτυλίχθηκαν σε ένα μικρό νησί του Αιγαίου, παρουσιάστηκε προχθές στο Μουσείο Πολιτικών Εξορίστων Αϊ Στράτη.
Σημείο αναφοράς το όμορφο νησί της Ανάφης με τις δαντελένιες ακρογιαλιές, τα διάφανα νερά και μια ψηλή κορυφή να δεσπόζει στο πέλαγος. Πίσω από τα ασβεστωμένα κυκλαδίτικα σπίτια και τα στενά δρομάκια της Χώρας, το νησί έχει τη δική του πορεία στον χρόνο συνδεδεμένη και με τα πολιτικά βιώματα σε ταραγμένες εποχές.
Με τίτλο «Ανάφη το νησί της εξορίας» ξετυλίγεται το νήμα σε μια άγνωστη πλευρά για τα πέτρινα χρόνια που σημαδεύτηκαν από πολιτικές διώξεις και την εκτόπιση των αντιφρονούντων στα αποκαλούμενα «ξερονήσια», τόπους τότε μακρινούς από τα κέντρα των αποφάσεων.
Η κ. Μάργκαρετ Κενά, καθηγήτρια στο πανεπιστήμιο του Σουόνσι, έχει αφιερώσει πέντε ολόκληρες δεκαετίες επιστημονικής έρευνας προκειμένου να καταγράψει τη ζωή των ανθρώπων που βρέθηκαν εξόριστοι στο νησί, αλλά και την κοινωνία των λιγοστών μόνιμων κατοίκων.
Με μια πληθώρα μελετών και άρθρων η καθηγήτρια κοινωνικής ανθρωπολογίας συνέθεσε τα κομμάτια της Ιστορίας ενώ μια τυχαία ανακάλυψη έφερε στο φως ένα μεγάλο φωτογραφικό αρχείο που έμεινε χαμένο για δεκαετίες. Ξύλινα κουτιά με γυάλινες πλάκες κρυμμένα πίσω από τοίχους σε σπίτια που νοίκιαζαν πολιτικοί εξόριστοι και βρέθηκαν κάποτε τυχαία από τα παιδιά του νησιού.
Οι ξεχασμένες εικόνες αποτυπώνουν την κοινωνική δομή και τη ζωή των εξορίστων που είχαν μεταφερθεί εκεί την περίοδο της δικτατορίας του Μεταξά και παρέμειναν την περίοδο της Κατοχής.
Χειρόγραφες εφημερίδες
«Η ανακάλυψη του ''χαμένου φωτογραφικού αρχείου'' μαζί με χειρόγραφες εφημερίδες φωτίζουν την περίοδο 1935-1942 και ξυπνούν μνήμες της ιστορίας των διώξεων (εκτόπιση-εγκλεισμός-κράτηση) από τις αρχές του 20ού αιώνα. Πάνω από 40 νησιά έγιναν τόποι εξορίας στο Αιγαίο» σημειώνει ο κ. Χαρίλαος Σισμάνης, αντιπρόεδρος και διευθυντής του Μουσείου Πολιτικών Εξορίστων Αϊ Στράτη. «Τα κλικς της ''αποφασιστικής στιγμής'' των φωτογράφων της Ανάφης απεικονίζουν και μορφοποιούν με τρόπο καταλυτικό το κείμενο της Kενά ολοκληρώνοντάς το. Η Κοινωνική Οργάνωση της Εξορίας προβάλλει με μοναδικό τρόπο την περίοδο 1935-1942 και αποτελεί ένα πολύτιμο εργαλείο για την ιστορική έρευνα των εξοριών. Το κείμενο και οι φωτογραφίες δείχνουν λεπτομέρειες από τον κόσμο των εξορίστων καταδεικνύοντας τα οράματα, τις κατευθύνσεις μαζί με τις αντιφάσεις, τις δυσκολίες και το δράμα της καθημερινότητας».
Ολα άρχισαν το 1966, όταν στην Ανάφη έφτασε μια νεαρή τότε ερευνήτρια ανθρωπολογίας από την Αγγλία.
«Ο αρχικός μου σκοπός και η διδακτορική μου διατριβή είχαν ως αντικείμενο την κοινωνική ζωή στην Ανάφη με τον αγροτικό κύκλο, τη μετανάστευση και τη σταδιακή ερήμωση. Η σύνδεσή της ως τόπος εξορίας ήταν κάτι που δεν περίμενα να βρω, δεν υπήρχε κανένα βιβλίο» λέει στο «Εθνος» η κ. Κενά, η οποία γνώρισε το νησί όταν δεν υπήρχε βεβαίως δρόμος, ούτε ηλεκτρικό ρεύμα και ένα πλοίο την εβδομάδα ήταν η μοναδική σύνδεση με τον υπόλοιπο κόσμο.
Ανάφη τη δεκαετία του 1960. Ως νεαρή ερευνήτρια ανθρωπολογίας η κ. Μάργκαρετ Κενά αποβιβάστηκε πρώτη φορά στο νησί για να μελετήσει τη ζωή στις μικρές κοινότητες. Στα βιβλία της περικλείει 50 χρόνια έρευνας στην Ανάφη
Το νησί τότε δεν είχε προβλήτα ούτε πόσιμο νερό, ούτε αποχέτευση, ούτε δρόμους. Ιατρός υπήρχε μονάχα μερικούς μήνες το καλοκαίρι και στα κατάστιχα του νησιού είδε καταγραφές θανάτων που προέκυπταν από αυτή την απομόνωση.
Για αρκετά χρόνια η κ. Κενά προσπάθησε να αναδείξει τη ζωή των ανθρώπων με τα ήθη, τα έθιμα, τις δυσκολίες των καιρών σε μια εποχή που «κανείς στη δεκαετία του 1960 δεν φαινόταν να ενδιαφέρεται ιδιαίτερα για τη σύγχρονη ζωή των νησιωτών και των μεταναστών και για εκείνες τις πτυχές της ζωής τους τις οποίες οι κοινωνικοί και πολιτισμικοί ανθρωπολόγοι θα αναζητούσαν».
160 ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ-ΝΤΟΚΟΥΜΕΝΤΑ
Ενας ψεύτικος τοίχος έκρυβε την αληθινή ιστορία
Το 1988, ύστερα από πολλές επισκέψεις και αφού είχε δημιουργήσει επί χρόνια σχέσεις εμπιστοσύνης και φιλίας με αρκετούς κατοίκους, η κ. Μάργκαρετ Κενά βρέθηκε μπροστά σε ένα εκπληκτικό εύρημα.
«Ηταν τυχαία ανακάλυψη. Κάποια παιδιά που έπαιζαν σε ερείπια σπιτιών όπου κάποτε ζούσαν πολιτικοί εξόριστοι είχαν βρει πίσω από έναν ψεύτικο τοίχο φωτογραφίες και αρχεία από μια ομάδα εξορίστων.
Πολιτικοί εξόριστοι μεταφέρουν φρύγανα, αναγκαίο προσάναμμα για το μαγείρεμα. Σε μια άκρη του οικισμού είχαν δημιουργήσει τον δικό τους χώρο για συνεδριάσεις και αναγνωστήριο (φωτογραφία κάτω)
Μια οικογένεια διέσωσε αυτά τα κουτιά και κάποια στιγμή μού τα έδειξαν καθώς είχαμε γνωριμία από παλιά και υπήρχε εμπιστοσύνη. Εν τω μεταξύ είχαν αλλάξει και τα πολιτικά πράγματα» λέει η κ. Κενά, η οποία ξεκίνησε μια νέα μεγάλη έρευνα με βάση αυτές τις 160 φωτογραφίες.
Οι εξόριστοι είχαν φύγει από το νησί ή χάθηκαν στη δίνη του πολέμου και των μεγάλων γεγονότων, όμως τα αρχεία είχαν παραμείνει για δεκαετίες στο νησί. Οι εικόνες χρονολογούνται κυρίως την περίοδο 1935 έως 1942 και αποτυπώνουν τη ζωή της κοινότητας των πολιτικών εξορίστων.
«Είχαν εξοριστεί εξαιτίας των δραστηριοτήτων τους ή των πολιτικών τους ιδεών» αναφέρει η καθηγήτρια. «Συνδικαλιστές, σοσιαλιστές και κομμουνιστές, ταξινομούνταν ως ''δημόσιοι κίνδυνοι'' και στέλλονταν σε εξορία μέσα στη χώρα. Η χρήση του νησιού ως τόπου εξορίας για διάφορες κατηγορίες ''κοινωνικά ανεπιθύμητων'' ατόμων, κυρίως για τους πολιτικά αντιφρονούντες, έγινε για μένα ένα βασικό σημείο εστίασης της έρευνας στα τέλη της δεκαετίας του 1980 και κατά τη δεκαετία του 1990».
Μαρτυρίες
Η ερευνήτρια μίλησε με πολλούς ανθρώπους στο νησί, αναζήτησε στοιχεία και τον μίτο της ιστορίας. Μελέτησε τις φωτογραφίες και προσπάθησε να ταυτοποιήσει πρόσωπα και γεγονότα. Συνάντησε στην Αθήνα πρώην εξορίστους, κατέγραψε τις μαρτυρίες τους και τους παρουσίαζε τις εικόνες αυτές σε μια προσπάθεια να αναγνωρίσουν ενδεχομένως τον εαυτό τους ή άλλα πρόσωπα από εκείνη την εποχή. Παράλληλα συνέθεσε ψηφίδα ψηφίδα την κοινωνική δομή που είχαν δημιουργήσει οι εξόριστοι.
Το Καλλιτεχνικό τμήμα της Ομάδας Συμβίωσης (15-3-1938) . Πάνω, το λεγόμενο σπουδαστήριο της ΟΣΠΕ (Ομάδα Συμβίωσης Πολιτικών Εξορίστων ) στην Ανάφη το 1938
«Το επόμενο μέρος της έρευνάς μου ήταν μια κοινωνικοϊστορική ανθρωπολογική ανάλυση της ζωής στις κολεκτίβες και τις ομάδες συμβίωσης των πολιτικών εξορίστων που ζούσαν στο νησί ανάμεσα στα τέλη της δεκαετίας του 1920 και στις αρχές της δεκαετίας του 1940» αναφέρει η κ. Κενά.
Ασχολήθηκε με βιβλιογραφική έρευνα, αναζήτησε δημοσιευμένα απομνημονεύματα αλλά και συνεντεύξεις με πρώην εξόριστους. Αυτή η έρευνα πάλι από τύχη, οδήγησε στη μελέτη των χειρόγραφων εφημερίδων της κοινότητας των εξορίστων της Ανάφης.
Η εργασία της αποτυπώθηκε στο βιβλίο «Η κοινωνική οργάνωση της εξορίας» (εκδόσεις Αλεξάνδρεια) ενώ εν συνεχεία παρέδωσε στο Φωτογραφικό Αρχείο του Μουσείου Μπενάκη ασπρόμαυρα και έγχρωμα αρνητικά, διαφάνειες, εκτυπώσεις, επιστολικά δελτάρια κ.λπ.
Ειδική εκδήλωση
Το επιστημονικό έργο της Μάργκαρετ Κενά και η έρευνα που πραγματοποίησε επί 50 χρόνια παρουσιάστηκε σε ειδική εκδήλωση στο Μουσείο Πολιτικών Εξορίστων Αϊ-Στράτη, σε συνεργασία με το Μουσείο Μπενάκη και τα Αρχεία Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας (ΑΣΚΙ).
«Φέτος είναι η 50ή επέτειος από τότε που ξεκίνησα την έρευνα στην Ανάφη και είμαι πλέον 66 ετών. Το νησί με τίμησε με μετάλλιο και με ανακήρυξε επίτιμο δημότη πριν από δέκα χρόνια. Στο πέρασμα του χρόνου επισκέφθηκα το νησί ως σύζυγος, αργότερα μαζί με τα παιδιά μου και με όλη την οικογένεια.
Κάθε φορά επιστρέφω στην Ανάφη με αγάπη».
Γιώργος Αποστολίδης
