από τον Carlo Formenti
Το αφρικανικό τρίπτυχο, το οποίο ξεκίνησε με κριτικές για δύο βιβλία του Said Bouamama- συνεχίζεται με αυτή τη δεύτερη ανάρτηση που προδικάζει τον επίλογό μου στο βιβλίο Κόκκινη Αφρική του Kevin Ochieng Okoth, το οποίο θα βρίσκεται στα βιβλιοπωλεία για τον εκδοτικό οίκο Meltemi στις 22 Οκτωβρίου. Eδώ θα βρείτε πολλά θέματα που πραγματεύεται το έργο του Bouamama, όπως η κριτική της «κουλτουραλιστικής» προσέγγισης (ξεκινώντας από τους μύθους της Νεγροσύνης (Negritude) στη διαδικασία χειραφέτησης των μετα-αποικιακών λαών από την αυτοκρατορική κυριαρχία της Δύσης, και όπως η απόρριψη της προσπάθειας απόρριψης του μαρξισμού ως «ευρωκεντρικού» και επομένως άχρηστου για την καθοδήγηση των αφρικανικών εθνών στο δρόμο της αυτόνομης ανάπτυξης. Σε σύγκριση με τον Bouamama, ο Okoth αναλύει εκτενέστερα και σε βάθος τον καθοριστικό ρόλο που έπαιξαν οι αφροαμερικανικοί αγώνες στη διαμόρφωση ενός επαναστατικού παναφρικανικού πνεύματος. Τέλος, όπως θα δείτε, η άποψη του Okoth είναι πιο σκληρή από εκείνη του Bouamama απέναντι στα λάθη και τις οπορτουνιστικές επιλογές των ελίτ που ηγήθηκαν των εθνικοαπελευθερωτικών αγώνων (αλλά θα επανέλθω στο θέμα αυτό στο συμπέρασμά μου μετά τη δημοσίευση του τρίτου και τελευταίου μέρους αυτού του τρίπτυχου, αφιερωμένου στη σκέψη του Amilcar Cabral).
* * * *
Κόκκινη Αφρική. Ιδέες για την επιστροφή του Μαρξ στην Αφρική
Πριν από μισό αιώνα, μια σφοδρή αντεπίθεση του δυτικού ιμπεριαλισμού, υπό την ηγεσία των Ηνωμένων Πολιτειών, συνέτριψε τις ελπίδες των αδέσμευτων χωρών, πολλές από τις οποίες είχαν πρόσφατα επιτύχει την ανεξαρτησία τους, να πάρουν το δρόμο της ανάπτυξης και της μετάβασης στο σοσιαλισμό.
Πριν από αυτή την ήττα, υπήρχαν πράγματι οι αντικειμενικές και υποκειμενικές προϋποθέσεις για να απελευθερωθεί ένα μεγάλο μέρος της ανθρωπότητας από την καταπίεση και την εκμετάλλευση; Το βιβλίο του Kevin Ochieng Okoth επιχειρεί να απαντήσει σε αυτό το ερώτημα, αναλύοντας παράλληλα τα αίτια της αποτυχίας αυτού του μεγαλειώδους κινήματος. Αλλά πάνω απ' όλα, περιγράφει το πιο προχωρημένο επίπεδο - αυτό που στο βιβλίο ονομάζεται Κόκκινη Αφρική - που εκείνος ο κύκλος αγώνων εξέφρασε σε πολιτικό, θεωρητικό και ιδεολογικό επίπεδο. Η οπτική γωνία του συγγραφέα δεν είναι καθολική, με την έννοια ότι δεν ασχολείται με όλους τους επαναστατικούς αγώνες του Τρίτου Κόσμου: αναφέρει μόνο επεισοδιακά τους ασιατικούς και τους λατινοαμερικάνικους, επικεντρώνοντας αντίθετα σε εκείνους των αφρικανικών και αφροαμερικανικών (αμερικανικών και καραϊβικών) πληθυσμών και περιγράφοντας τη γέννηση και την κατάρρευση εκείνου του μαύρου διεθνισμού που, από τη μεταπολεμική περίοδο έως τη δεκαετία του 1970, έβαλε φωτιά και στις δύο πλευρές του Ατλαντικού.
Το ενδιαφέρον αυτού του έργου, ωστόσο, δεν είναι αποκλειστικά, και ίσως ούτε καν κατά κύριο λόγο, ιστορικού τύπου, διότι υπάρχει ήδη -έστω και ελάχιστα γνωστή στην Ιταλία- μια πλούσια βιβλιογραφία για τα γεγονότα που περιγράφονται σε αυτό- είναι και κυρίως θεωρητικού τύπου, στο βαθμό που αγγίζει τέσσερα κρίσιμα θέματα της συζήτησης στον μαρξιστικό (και γενικότερα στον αντιιμπεριαλιστικό) χώρο: 1) είναι οι αγώνες των μαύρων ενάντια στην αποικιοκρατία, τον ρατσισμό και τον ιμπεριαλισμό συγκρίσιμοι με εκείνους των άλλων καταπιεσμένων λαών ή εμπεριέχουν μια ειδική διάσταση που μπορεί να γίνει αντιληπτή μόνο με την επίκληση της «οντολογικής» ιδιότητας του να είσαι Μαύρος (Blackness στο βιβλίο); 2) είναι η μαρξιστική θεωρία ικανή να ερμηνεύσει τις πολύπλοκες και διαστρωματωμένες σχέσεις καταπίεσης και εκμετάλλευσης (οικονομικής, φυλετικής, αποικιακής κ.λπ.) που αντιπαρατίθενται μεταξύ λευκών και μαύρων, ή ενσωματώνει μια σειρά από ευρωκεντρικά στοιχεία που ακυρώνουν την κατανόηση του φαινομένου; 3) τα απομεινάρια του κοινοτισμού (ή του πρωτόγονου κομμουνισμού) και οι προ-καπιταλιστικές πολιτιστικές παραδόσεις ενσωματώνουν ένα αντικαπιταλιστικό δυναμικό, ή είναι ιστορικά οπισθοδρομικοί κοινωνικοί σχηματισμοί, άχρηστοι, αν όχι επιβλαβείς, για τους σκοπούς ενός μετασχηματισμού από σοσιαλιστική σκοπιά; 4) Η γέννηση, τυπικά ανεξάρτητων εθνικών κρατών μετά τους αντιαποικιακούς αγώνες ήταν ένα αναπόφευκτο στάδιο στη διαδικασία χειραφέτησης των χωρών του Τρίτου Κόσμου ή ήταν, όπως υποστηρίζει ο Antonio Negri, το «δηλητηριασμένο δώρο»(1) των εθνικοαπελευθερωτικών κινημάτων, το οποίο διευκόλυνε την ενσωμάτωσή τους στο νεοφιλελεύθερο σύστημα;
Στο πρώτο μέρος θα συνοψίσω την ιστορική ανάλυση του συγγραφέα. Στο δεύτερο μέρος θα υπεισέλθω στην ουσία των τεσσάρων ερωτημάτων που μόλις απαριθμήθηκαν, η σημασία των οποίων, κατά τη γνώμη μου, υπερβαίνει τα ζητήματα που πραγματεύεται ο Okoth, με την έννοια ότι συμβάλλει στην κατανόηση των λόγων της αποτυχίας εκείνου του δυτικού μαρξισμού, ο οποίος όχι μόνο δεν κατάφερε να συμβάλει σημαντικά στους αγώνες των μετα-αποικιακών εθνών, αλλά κυρίως δεν αναγνώρισε ότι από τους αγώνες αυτούς προέκυψε ένα καινοτόμο όραμα του μαρξισμού που αποτελεί αντίδοτο στη δογματική σκλήρυνση που έχει υποστεί η θεωρία στα δικά μας γεωγραφικά πλάτη.
1.
Στην εικοσαετία από τη διάσκεψη της Μπαντούνγκ (1955) μέχρι την πετρελαϊκή κρίση της δεκαετίας του 1970, παίχτηκε ένα παιχνίδι ανάμεσα, από τη μια πλευρά, στο ενιαίο μέτωπο των λαών του Τρίτου Κόσμου, πολλοί από τους οποίους συγκλίνουν στο κίνημα των Αδεσμεύτων Χωρών και, από την άλλη, στο δυτικό μπλοκ, που ασχολείται με τον Ψυχρό Πόλεμο εναντίον της Σοβιετικής Ένωσης. Ο Okoth αποκαλεί «πνεύμα της Μπαντούνγκ» την προσπάθεια των πρώτων να βασίσουν την αλληλεγγύη όχι στις φυλετικές και πολιτιστικές συγγένειες, αλλά στην κοινή απόρριψη της αποικιοκρατίας και του ιμπεριαλισμού. Ο όρος «ανένταχτοι» εκφράζει μια διεκδίκηση αυτονομίας από τους δύο αντιπάλους του Ψυχρού Πολέμου, η οποία δεν συνεπάγεται παραίτηση από τον στόχο της επιδίωξης μιας πρωτοφανέρωτης μορφής σοσιαλισμού του Τρίτου Κόσμου. Πρόκειται για μια φιλοδοξία που, αν και δεν ηγεμονεύεται (αν και σε κάποιο βαθμό υποστηρίζεται και επικροτείται) από το σοβιετικό μπλοκ, αποτελεί μια αφόρητη πρόκληση για τα οικονομικά και πολιτικά συμφέροντα του δυτικού ιμπεριαλισμού, ιδίως των Ηνωμένων Πολιτειών, που έχει δεσμευτεί να εγκαθιδρύσει ένα νεοαποικιακό ασφυκτικό κλοιό στις περιοχές του κόσμου που μόλις χειραφετήθηκαν από την κυριαρχία των ευρωπαϊκών δυνάμεων (γι' αυτό η Αμερική, μετά τη γαλλική ήττα στο Dien Bien Phu, αντικατέστησε το γαλλικό στρατό στον πόλεμο κατά του Βιετνάμ).
Οι Ηνωμένες Πολιτείες έχουν έναν ακόμη λόγο να φοβούνται την αναταραχή στον Τρίτο Κόσμο αφού το πνεύμα της Μπαντούνγκ, το οποίο διαπερνά τους ηγέτες των εθνικοαπελευθερωτικών αγώνων στην αφρικανική ήπειρο, έχει μολύνει και τους μαύρους της Αμερικής. Ριζοσπάστες Αφροαμερικανοί ηγέτες όπως ο Μάλκολμ Χ ταξίδεψαν στην Αφρική και επέστρεψαν με την πεποίθηση ότι πρέπει να γεννηθεί ένας μαύρος διεθνισμός. Το κίνημα των μαύρων στα Πανεπιστήμια (Black Campus Movement), που εισέβαλε στα πανεπιστήμια τη δεκαετία '65-'75, έκρυβε ένα μείγμα μαρξισμού, εθνικισμού και παναφρικανισμού, ενώ οι Μαύρες Σπουδές ( Black Studies), που δημιουργήθηκαν με την ώθηση αυτού του κύκλου αγώνων, σχεδιάστηκαν ως εργαλείο για την εκπαίδευση των «οργανικών διανοουμένων» της μαύρης επανάστασης. Η αντεπίθεση των ΗΠΑ στο εσωτερικό μέτωπο είναι σκληρή τόσο στρατιωτικά όσο και πολιτισμικά και ιδεολογικά. Στο πρώτο, υπήρξε μια εκστρατεία στοχευμένων δολοφονιών και φυλακίσεων, η οποία διέλυσε συστηματικά τις ριζοσπαστικές οργανώσεις της μαύρης αριστεράς. Όσον αφορά το δεύτερο, ο Kevin Ochieng Okoth περιγράφει λεπτομερώς τη διαδικασία «κανονικοποίησης» των Μαύρων Σπουδών, με την αποπομπή/παραγκωνισμό των «επικίνδυνων» καθηγητών και την αντικατάστασή τους από «μετριοπαθείς» μαύρους καθηγητές.
Δύο σχολές σκέψης ειδικότερα παρέχουν τα ιδεολογικά εργαλεία για αυτή την αντιπροπαγάνδα: ο Αφρο-πεσιμισμός 2.0 και οι Αποαποικιακές Σπουδές (μαζί με ορισμένα ρεύματα της μετα-αποικιακής σκέψης). Ο αφρο-πεσιμισμός 2.0 (στο βιβλίο AΠ 2.0) ορίζεται έτσι προκειμένου να ξεχωρίζει από τον «κλασικό» αφρο-πεσιμισμό (που απέδιδε τα προβλήματα των νέων ανεξάρτητων εθνών στην αφρικανική πολιτική κουλτούρα, η οποία ήταν αναποτελεσματική και διεφθαρμένη «εκ φύσεως»). Οι γκουρού του -μεταξύ των οποίων ο Frank Wilderson και ο Jared Sexton- προτείνουν μια «οντολογικοποίηση» της Μαύρης Φύσης, υποστηρίζοντας ότι η βία κατά των Μαύρων δεν είναι προϊόν της οικονομικής υπερεκμετάλλευσης και της αποικιακής καταπίεσης, αλλά μιας υποτιθέμενης «οντολογικής αναγκαιότητας» εγγεγραμμένης στα ίδια τα θεμέλια της δυτικής νεωτερικότητας: ο σύγχρονος κόσμος καθιστά αναγκαία τη βία κατά των Μαύρων, με την οποία ο Μαύρος/Σκλάβος αποανθρωποποιείται και αποκλείεται a priori από την άσκηση της πολιτικής. Από αυτό προκύπτει ότι δεν μπορεί να κερδίσει αναγνώριση και λύτρωση μέσω της άσκησης πολιτικής.
Η άποψη των Αποαποικιακών Σπουδών -μεγαλύτερος εκφραστής της οποίας είναι ο Walter Mignolo (2)- είναι ακόμη πιο ριζοσπαστική: το ζήτημα της αποαποικιοποίησης μπορεί να αντιμετωπιστεί και να επιλυθεί μόνο μέσω μιας συμβολικής-πολιτισμικής προσέγγισης. Έχοντας βάλει στην άκρη τη μαρξιστική κατηγορία της εκμετάλλευσης, η χειραφέτηση των μαύρων μπορεί να προέλθει μόνο από την ανακάλυψη της ταυτότητας και των πολιτισμικών τους ριζών- η αποδέσμευση από τη μητροπολιτική οικονομία και πολιτική που υποστηρίζει ο μαρξιστής Samir Amin (3) αντικαθίσταται από την αποδέσμευση από τη δυτική επιστημοσύνη. Τόσο αυτές οι δύο σχολές όσο και πολλοί εκφραστές των Μεταποικιακών Σπουδών απορρίπτουν τους εθνικοαπελευθερωτικούς αγώνες (ιδίως όταν εμπνέονται από τη μαρξιστική ιδεολογία) ως «κρατικιστικούς» στο βαθμό που υιοθετούν την έννοια του έθνους-κράτους που είναι τόσο συνυφασμένη με τη δυτική νεωτερικότητα όσο και ξένη προς τις αφρικανικές πολιτικές και πολιτιστικές παραδόσεις- ο μαρξισμός είναι απελπιστικά «ευρωκεντρικός» και συνεπώς ανίκανος να ερμηνεύσει τις συγκεκριμένες αντιφάσεις της αποικιακής κατάστασης. Οι θέσεις αυτές δεν είναι ηγεμονικές μόνο στα αγγλοαμερικανικά πανεπιστήμια (και όλο και περισσότερο σε εκείνα του υπόλοιπου δυτικού κόσμου), αλλά εξαπλώνονται και μεταξύ των μαύρων διανοουμένων σε όλο τον κόσμο, συμπεριλαμβανομένης της Αφρικής, όπου, όπως θα δούμε σε λίγο, συμβάλλουν στην ενίσχυση της ηγεμονίας των μετα-αποικιακών νεοαστικών τάξεων.
Η ιμπεριαλιστική αντεπίθεση στο αφρικανικό μέτωπο δεν είναι λιγότερο σφοδρή από ό,τι στις Ηνωμένες Πολιτείες, και παρόλο που στη δεκαετία του 1970 η νίκη του Βιετνάμ και οι επαναστάσεις στις πρώην πορτογαλικές αποικίες κατάφεραν να κρατήσουν ψηλά το λάβαρο του σοσιαλιστικού δρόμου για την εθνική απελευθέρωση, μέχρι τότε το μεγαλύτερο μέρος της δουλειάς για την Ουάσιγκτον και τις άλλες νεοαποικιακές δυνάμεις είχε ήδη ουσιαστικά γίνει. Πρώτον, μέσω των στοχευμένων δολοφονιών πολλών αφρικανών ηγετών (Patrice Lumumba στο Κονγκό, Omar Blondin Diop στη Σενεγάλη, Pio Gama Pinto στην Κένυα, Amílcar Cabral στη Γουινέα Μπισάου, μεταξύ άλλων) ή δεξιών πραξικοπημάτων, όπως αυτό που ανέτρεψε τον πρόεδρο της Γκάνας Nkrumah . Στη συνέχεια, με τη συνένωση ενός μεγάλου μέρους των εθνικών αστικών τάξεων που είχαν ηγηθεί των εθνικοαπελευθερωτικών επαναστάσεων, συμπεριλαμβανομένων εκείνων που είχαν αναρτήσει το λάβαρο του «αφρικανικού σοσιαλισμού» (Senghor στη Σενεγάλη, Kenyatta στην Κένυα, Touré στη Γουινέα, Nyerere στην Τανζανία). Τέλος, εκμεταλλευόμενοι την κρίση χρέους που ακολούθησε την πετρελαϊκή κρίση, η οποία έσπρωξε τα έθνη του Τρίτου Κόσμου στις δαγκάνες του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου, της Παγκόσμιας Τράπεζας και της «βοήθειάς» τους, που συνδέθηκε με την υιοθέτηση φιλελεύθερων πολιτικών.
Ο Okoth αποδίδει την έλλειψη ανθεκτικότητας αυτών των αφρικανικών ψευδοσοσιαλισμών απέναντι στη δυτική επίθεση, εκτός από τις αντικειμενικές δυσκολίες που συνδέονται με την οικοδόμηση νέων εθνικών οντοτήτων, στην ιδεολογική αδυναμία των αντίστοιχων ηγετών τους. Ασχολούμενος ειδικότερα με τον Senghor, υπογραμμίζει τη στενή σχέση του με την έννοια της Νεγροσύνης. Το πολιτικό-πολιτιστικό αυτό κίνημα είχε το προτέρημα -κυρίως χάρη στην Aimée Césaire (4)- να εξυψώνει την ομορφιά, το πνεύμα και τις μορφές της αφρικανικής τέχνης και του πολιτισμού, ενώ ταυτόχρονα προωθούσε την ανάπτυξη ενός αισθήματος αντιρατσιστικής υπερηφάνειας στους μαύρους πληθυσμούς. Ωστόσο, ο Senghor αυτό το εκμεταλλεύτηκε για να τροφοδοτήσει τον μύθο της πρωτοτυπίας του αφρικανικού κοινοτισμού ως θεμέλιο ενός εναλλακτικού δρόμου προς τον σοσιαλισμό. Ειδικότερα, αντιστρέφοντας την προοπτική του Althusser (5), ο Senghor αντιπαρέβαλε τον «ανθρωπιστή» Μαρξ των απαρχών με τον «επιστήμονα» Μαρξ της ωριμότητας, υποστηρίζοντας ότι ο πρώτος ήταν πιο λειτουργικός για το εγχείρημα ενός σοσιαλισμού με αφρικανικά χαρακτηριστικά.
Από την πλευρά τους, ηγέτες όπως ο Kenyatta, ο Touré και ο Nyerere διατύπωσαν ακόμη πιο δραστικά σχέδια για την «αφρικανοποίηση» του σοσιαλισμού, απορρίπτοντας τον μαρξισμό ως ευρωκεντρική ιδεολογία στο σύνολό του (σε συμφωνία με τις θέσεις της AΠ 2.0 και των Αποαποικιακών Σπουδών, που υπενθυμίσαμε παραπάνω). Ο Okoth απορρίπτει αυτή την προσέγγιση κατηγορώντας την ευθέως ότι αποτελεί ιδεολογική μεταμφίεση των εθνικών αστικών τάξεων για να δικαιολογήσουν την παράδοσή τους στα δυτικά ιμπεριαλιστικά συμφέροντα, όπως αποδεικνύεται από το γεγονός ότι όλα αυτά τα καθεστώτα έχουν καταστείλει τις αριστερές αντιδράσεις.
Εντελώς διαφορετική είναι η εκτίμηση του Okoth για τους απελευθερωτικούς αγώνες στις πρώην πορτογαλικές αποικίες (Γουινέα Μπισσάου, Πράσινο Ακρωτήριο, Αγκόλα και Μοζαμβίκη). Τα κινήματα αυτά (Κόκκινη Αφρική στο βιβλίο) αναπτύχθηκαν σε ένα πλαίσιο αρκετά ιδιαίτερο και διαφορετικό από εκείνο των άλλων αφρικανικών χωρών: ξεκινώντας από μια ταξική σύνθεση που λάμβανε υπόψη την παρουσία μαζών φτωχών λευκών εποίκων που είχαν μεταναστεύσει από τη μητέρα πατρίδα σε αναζήτηση εργασίας, και μιας προοδευτικής μαύρης μικροαστικής τάξης που, αν και είχε υποστεί μια διαδικασία αφομοίωσης, έτρεφε πατριωτικά αισθήματα- και τις ευνοϊκές συνθήκες που δημιούργησε η Επανάσταση των Γαρυφάλλων, η οποία ανέτρεψε το φασιστικό καθεστώς του Σαλαζάρ το 1974. Πάνω απ' όλα, ωστόσο, επρόκειτο για κινήματα που επέλεξαν ένα μαρξιστικό όραμα της επαναστατικής διαδικασίας (με διαφορετικές αποχρώσεις: ενώ η αγροτική και φοιτητική βάση υπέφερε από την κινεζική επιρροή, οι άρχουσες ελίτ παρέμειναν ως επί το πλείστον φιλορωσικές, αν και όχι δογματικά μαρξιστικές-λενινιστικές). Ειδικότερα, ο Okoth εκθειάζει την αντίληψη της επαναστατικής διαδικασίας που ανέπτυξε ο Amílcar Cabral, μια αντίληψη που, σύμφωνα και πάλι με τον Okoth, ευνοούσε τον πειραματισμό, στις περιοχές που απελευθερώθηκαν κατά τη διάρκεια του αντιαποικιακού πολέμου, προηγμένων μορφών άμεσης και συμμετοχικής δημοκρατίας. Ένα πείραμα που η συγκέντρωση της εξουσίας στα χέρια του κομματικού κράτους θα εκμηδένιζε αργότερα. Αλλά αυτό θα το συζητήσω στην επόμενη ενότητα.
2.
Επιστρέφω στα τέσσερα θεωρητικά θέματα που παρατίθενται στην εισαγωγή.
1) Για το ζήτημα της Νεγροσύνης.
Με την εμπεριστατωμένη κριτική του στη «μονολιθική» έννοια της Νεγροσύνης, ο Okoth συμβάλλει σημαντικά στην κατανόηση των πολιτικο-πολιτισμικών επιπτώσεων της «γλωσσικής στροφής» στις κοινωνικές επιστήμες, αποκαλύπτοντας τον λειτουργικό της χαρακτήρα στο εγχείρημα της αποπολιτικοποίησης της ταξικής σύγκρουσης γενικά και της σύγκρουσης μεταξύ των λαών του Τρίτου Κόσμου και των μητροπολιτικών κέντρων ειδικότερα, καθώς και την άρνηση της στενής σχέσης μεταξύ της ταξικής πάλης και της αντιρατσιστικής πάλης. Η ΑΠ 2.0 και οι Αποαποικιακές Σπουδές, από τη μια πλευρά, «οντολογικοποιούν» την κατάσταση των μαύρων ανθρώπων με την επίκληση της φιγούρας του Μαύρου/Σκλάβου, ο οποίος, εκτός από αναγκαίο προϊόν της νεωτερικότητας ως τέτοιας -και όχι των απαιτήσεων της πρωτόγονης συσσώρευσης του κεφαλαίου-, γίνεται έτσι κάτι απολύτως διαφορετικό από τα άλλα φυλετικά υποκείμενα της αποικιακής καταπίεσης, ενώ από την άλλη μετατοπίζουν το πρόταγμα της χειραφέτησης από το έδαφος της κριτικής της πολιτικής οικονομίας σε εκείνο της αποαποικιοποίησης των γλωσσών και της γνώσης.
Αυτή η επιχείρηση δεν είναι τυχαίο προϊόν του αγγλοσαξονικού ακαδημαϊκού περιβάλλοντος και μιας διανοητικής κάστας που δεν έχει σχέσεις με τα υποκείμενα του αγώνα. Προκειμένου να την αποδομήσει, ο Okoth δείχνει πώς αυτή η προσέγγιση είναι αποτέλεσμα μιας θεώρησης που επικεντρώνεται στην αφροαμερικανική εμπειρία στις Ηνωμένες Πολιτείες, αγνοώντας τόσο την ύπαρξη διαφορετικών μορφών δουλείας στη Λατινική Αμερική, την Αφρική και τον ισλαμικό κόσμο, όσο και την πολλαπλότητα των τυπολογιών της σχέσης μεταξύ ρατσισμού και καπιταλιστικής εκμετάλλευσης - μια πολλαπλότητα που αντανακλά τις διαφορετικές μορφές που παίρνει η ιμπεριαλιστική καταπίεση σε διαφορετικά περιφερειακά πλαίσια. Έχοντας διαπιστώσει ότι ο Μαύρος, ως οντολογική κατηγορία, είναι ένα απλό ακαδημαϊκό κατασκεύασμα, ο Okoth αφιερώνει ένα ολόκληρο κεφάλαιο του βιβλίου στην απόρριψη της αδέξιας προσπάθειας να στρατολογήσει τον νεαρό Fanon του Μαύρο δέρμα,λευκές μάσκες (Pelle nera, maschere bianche ,ETS, Ρώμη 2015) στο στρατόπεδο των θεωρητικών των αποκλειστικά ψυχικών και ταυτοτικών ριζών της φυλετικής σύγκρουσης, αντιπαραθέτοντάς τον στον αντιιμπεριαλιστή και αντικαπιταλιστή Fanon του Οι καταραμένοι της γης (I dannati della terra,Einaudi, Τορίνο 2007).
2) Σχετικά με τον μαρξιστικό ευρωκεντρισμό.
Το ότι στοιχεία ευρωκεντρισμού υπάρχουν στη σκέψη του Μαρξ και του Ένγκελς και γενικότερα στην παράδοση του δυτικού μαρξισμού (σε πολύ μικρότερο βαθμό στον Λένιν, ο οποίος, ωστόσο, δεν μπορεί εύκολα να ενταχθεί σε αυτή την παράδοση), είναι ένα αναμφισβήτητο γεγονός, όπως έχει υποστηρίξει επαρκώς, μεταξύ άλλων, ο Hosea Jaffe (6). Επιπλέον, αυτό φαίνεται αναπόφευκτο αν αναλογιστεί κανείς την ιστορική περίοδο και το γεωγραφικό πλαίσιο μέσα στο οποίο πραγματοποιήθηκε το θεωρητικό έργο των ιδρυτών του κομμουνισμού, όπως μαρτυρεί η εμμονή των ιχνών του προοδευτισμού, του εξελικτισμού και του θετικισμού του Διαφωτισμού στο έργο τους (βλ. την υπερεκτίμηση του ρόλου της ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων, την τελεολογική θεώρηση της ιστορικής διαδικασίας κ.ά.) (7). Το αν αυτά τα στοιχεία υπονομεύουν την ικανότητα του μαρξισμού να συμβάλει αποφασιστικά στην ανάλυση των αγώνων για τη χειραφέτηση των αποικιακών λαών, όπως υποστηρίζουν οι συγγραφείς που επικρίνει ο Okoth, είναι μια εντελώς άλλη ιστορία.
Ο Okoth αντλεί πληροφορίες από μια εκτενή βιβλιογραφία για να καταδείξει πώς ο Μαρξ περιέγραψε, αν και μη συστηματικά, το στρατηγικό βάρος της απλήρωτης εργασίας στη συσσώρευση του κεφαλαίου πέρα από το ότι ανέλυσε τη σχέση μεταξύ της πρωταρχικής συσσώρευσης, του ρατσισμού και της δουλείας και τη διατήρηση των προκαπιταλιστικών μορφών εκμετάλλευσης ως μόνιμων και δομικών φαινομένων του τρόπου παραγωγής και όχι ως απλών καταλοίπων. Πάνω απ' όλα, όμως, αξιοποιεί τη στροφή του ύστερου Μαρξ (8), αναφερόμενος στην περίφημη επιστολή του προς τη Βέρα Ζάσουλιτς (9) και στην κριτική του αντιπαράθεση με τους Ρώσους λαϊκιστές σχετικά με τη δυνατότητα των ρωσικών αγροτικών κοινοτήτων να μπορέσουν να φτάσουν στο σοσιαλισμό χωρίς να περάσουν από την καπιταλιστική φάση. Την προσέγγιση του Okoth, παρεμπιπτόντως, συμμερίζονται αρκετοί μαρξιστές της Λατινικής Αμερικής, όπως ο Carlos Mariategui του Περού (10) και ο Álvaro Linera της Βολιβίας (11). Δεν γνωρίζω αν ο Okoth είναι εξοικειωμένος με αυτές τις συνεισφορές, το βέβαιο είναι ότι θεωρεί τη σκέψη του Amílcar Cabral ως το πιο προχωρημένο σημείο του ρεύματος σκέψης που ονομάζει Κόκκινη Αφρική, και ο Cabral εξέφρασε θέσεις παρόμοιες με αυτές που μόλις αναφέρθηκαν, αποδίδοντας στην «εθνική τάξη» τον ρόλο του πρωταγωνιστή της πρώτης φάσης της αντιαποικιακής επανάστασης, μια φάση η οποία, προκειμένου να μεταβεί στο σοσιαλισμό, θα πρέπει να ακολουθηθεί από μια δεύτερη φάση, κατά την οποία αναδύονται οι ταξικές διαφορές στη μετα-αποικιακή κοινωνία, και μια τρίτη φάση, η οποία χαρακτηρίζεται από την αυτοκτονία των μικροαστικών πρωτοποριών ως τάξη ως προοίμιο της κοινωνικής επανάστασης. Σε ένα διαφωτιστικό απόσπασμα του βιβλίου που μόλις διαβάσατε, διαβάζουμε ότι το πραγματικό πρόβλημα δεν είναι τι μπορεί να κάνει ο μαρξισμός για αυτές τις επαναστάσεις, αλλά τι μπορούν να κάνουν αυτές οι επαναστάσεις για τον μαρξισμό. Συμφωνώ απόλυτα, με την έννοια ότι πολλές επαναστάσεις του Τρίτου Κόσμου, στην Ασία (Κίνα και Βιετνάμ), στην Αφρική (Γουινέα, Αγκόλα και Μοζαμβίκη), στη Λατινική Αμερική (Κούβα, Βενεζουέλα, Βολιβία), προκάλεσαν βαθιές αναπροσαρμογές της μαρξιστικής θεωρίας που σήμερα αποτελούν πολύ πιο οξυμένα εργαλεία για μια αντικαπιταλιστική παγκόσμια επανάσταση από τον εξαντλημένο δυτικό μαρξισμό.
3) Παραδοσιακοί πολιτισμοί και σοσιαλιστική μετάβαση
Ορισμένες μορφές πρωτόγονου κοινοτισμού θα πρέπει να θεωρηθούν απλώς ως προ-καπιταλιστικά κατάλοιπα ή μπορούν να εκφράσουν (βλ. προηγούμενο σημείο) ένα αντικαπιταλιστικό δυναμικό; Σε αυτό το ζήτημα, η θέση του Okoth δεν είναι απολύτως σαφής. Από τη μία πλευρά, όπου ασκεί κριτική στους αφρικανικούς «σοσιαλισμούς» που απορρίπτουν τον μαρξιστικό ευρωκεντρισμό και υιοθετούν τις αξίες και τις πρακτικές αλληλεγγύης των προ-αποικιακών κοινωνικών σχηματισμών ως βάση μιας εναλλακτικής πορείας προς τον σοσιαλισμό, φαίνεται να κλίνει προς την πρώτη εναλλακτική λύση, παραθέτοντας συγγραφείς που απορρίπτουν τις «νοσταλγικές» και πρωταρχικές εμμονές ως οπισθοδρομικές ενώ από την άλλη , δεν παραλείπει να σημειώσει ότι ακόμη και οι ιδεολογίες των κινημάτων που αποκαλεί Κόκκινη Αφρική ενσωματώνουν σε κάποιο βαθμό τον μαρξισμό με τις παραδοσιακές κουλτούρες των χωρών στις οποίες δραστηριοποιούνται (επί τη βάσει της απομάκρυνσης μεταξύ των πολιτισμένων ελίτ και των λαϊκών μαζών). Εν ολίγοις, όπως επιβεβαιώνεται από το γεγονός ότι από το βιβλίο απουσιάζουν οι αναφορές στους λατινοαμερικάνικους μαρξισμούς που αναφέρθηκαν προηγουμένως (πόσο μάλλον στον σοσιαλισμό «με κινέζικα χαρακτηριστικά»), έχει κανείς την αίσθηση ότι ο Okoth αγωνίζεται να απομακρυνθεί από το «κανονικό» μοντέλο του σοσιαλισμού και του κομμουνισμού που διατύπωσαν οι Μαρξ και Ένγκελς στα τέλη του 19ου αιώνα. Ετσι, το πραγματικό ερώτημα πίσω από όλα αυτά είναι εξαιρετικά φιλοσοφικό: η καθολική αξία μιας επαναστατικής εμπειρίας μετριέται σε σχέση με την προσέγγισή της σε κάποιο θεωρητικό δόγμα ή και, αν όχι πάνω απ' όλα, σε σχέση με τα πρακτικά της αποτελέσματα; Και γενικότερα: υπάρχει ένα καθολικό κριτήριο κρίσης που να μην είναι το «τοπικό» προϊόν του δυτικού ορθολογισμού; Αλλά, δεν είναι προφανώς ο κατάλληλος χώρος για να ασχοληθούμε με ένα τόσο δύσκολο ερώτημα.
4) Έθνος-κράτος και αντιαποικιακή επανάσταση
Ακόμη και στο ζήτημα του έθνους-κράτους, η θέση του Okoth δεν είναι απαλλαγμένη από αμφισημίες. Από τη μία πλευρά, αντιπαρατίθεται στα ρεύματα του μαύρου αναρχισμού που εξυμνούν την εμπειρία των maroons (των δραπετών σκλάβων της Καραϊβικής) οι οποίοι ίδρυσαν αυτάρκεις και αυτοδιοικούμενες κοινότητες χωρίς κράτος, και επιβεβαιώνει επανειλημμένα ότι η επιδίωξη των αποικιακών λαών για αυτοδιάθεση συνδέεται αναγκαστικά με την οικοδόμηση των εθνικών κρατών, του μοναδικού μέσου που μπορεί να τους επιτρέψει να διεκδικήσουν την ταυτότητα και τα συμφέροντά τους σε έναν κόσμο εθνικών κρατών. Από την άλλη πλευρά, ωστόσο, παραθέτει και την προκατάληψη του Negri ότι το έθνος-κράτος είναι το «δηλητηριασμένο δώρο» των αντιαποικιακών επαναστάσεων (12) και, ενώ εξυμνεί τις μορφές άμεσης δημοκρατίας που πειραματίστηκαν στις απελευθερωμένες περιοχές κατά τη διάρκεια των απελευθερωτικών πολέμων των πρώην πορτογαλικών αποικιών, φαίνεται να αποδίδει την επακόλουθη εξαφάνισή τους στην επιβεβαίωση μιας κεντρικής εξουσίας που μονοπωλείται από κομματικά κράτη, τα οποία διαμορφώνονται με βάση την εμπειρία των πραγματικών σοσιαλισμών. Αυτή η παραχώρηση στο μεταμοντέρνο Zeitgeist της δυτικής αριστεράς συνάδει με το τελευταίο μέρος του έβδομου κεφαλαίου, όπου ο Okoth εξυμνεί την Andrée Blouin, τη μαύρη φεμινίστρια που υποστηρίζει ότι, αν οι γυναίκες ήταν επικεφαλής, η αντιαποικιακή επανάσταση θα είχε διαφορετική έκβαση(13).
Προσωπικά, εξακολουθώ να πιστεύω ότι η ιδέα, που διατυπώθηκε πριν από έναν αιώνα από τον Λένιν, ότι η αρχή της αυτοδιάθεσης και ο αγώνας για την εθνική ανεξαρτησία των αποικιακών (πλέον μετα-) λαών ήταν και εξακολουθεί να είναι αναπόσπαστο μέρος της παγκόσμιας αντιιμπεριαλιστικής και αντικαπιταλιστικής επανάστασης και ότι η οικοδόμηση των εθνικών κρατών, ακόμη και με όλες τις αντιφάσεις που συνδέονται με αυτή τη διαδικασία, ήταν και παραμένει ένα θεμελιώδες στάδιο για τη χειραφέτηση των εκμεταλλευόμενων και καταπιεσμένων λαών και τάξεων. Αυτό φαίνεται να ισχύει περισσότερο από ποτέ στο σημερινό ιστορικό πλαίσιο, που χαρακτηρίζεται από την κρίση της διαδικασίας της παγκοσμιοποίησης υπό την ηγεσία του αμερικανικού ιμπεριαλισμού, στην οποία πολλά μετα-αποικιακά έθνη αγωνίζονται να ξεφύγουν από την οικονομική, πολιτική και πολιτιστική κυριαρχία που η Δύση κατάφερε να αποκαταστήσει πάνω σε αυτούς τους λαούς μετά την επίτευξη της επίσημης ανεξαρτησίας - ένας αγώνας που μπορεί να πετύχει μόνο αν λάβει αντικαπιταλιστικά χαρακτηριστικά. Κλείνω λέγοντας ότι το βιβλίο του Okoth, παρά κάποια όρια που προσπάθησα να επισημάνω σε αυτό το τελευταίο μέρος, αποτελεί αναμφίβολα μια σημαντική συμβολή στην κατανόηση των ταξικών αγώνων στην Αφρική και γενικότερα στις χώρες του Τρίτου Κόσμου: ένα στρατηγικό εγχείρημα που οι μεταμοντέρνοι αριστεροί έχουν εγκαταλείψει εδώ και καιρό.
Σημειώσεις
(1) Cfr. M. Hardt, A.Negri, Impero. Il nuovo ordine della globalizzazione, Rizzoli, Milano 2001.
(2) Cfr. W. Mignolo, C. Walsh, Decolonialità. Concetti, analisi, prassi, Castelvecchi, Roma 2024.
(3) Cfr. S. Amin, La déconnextion. Pour sortir du système mondial, La Découvert, Paris 1986.
(4) Ακόμη και αν ο Okoth κατηγορεί τον συγγραφέα του Discourse on Colonialism ότι δεν χειραφετήθηκε ποτέ πραγματικά από τη γαλλική πολιτιστική ηγεμονία, σε βαθμό που να υποστηρίζει το καθεστώς της Μαρτινίκας ως υπερπόντιου διαμερίσματος,ωστόσο του αναγνωρίζει ότι διατύπωσε μια από τις πιο σκληρές και συνεκτικές καταγγελίες του ρατσισμού, φτάνοντας στο σημείο να εξομοιώνει τα εγκλήματα του ναζισμού με εκείνα των δυτικών φιλελεύθερων δημοκρατιών. Αυτό για το οποίο κατηγορεί τον Χίτλερ ο διακεκριμένος, ουμανιστής, χριστιανός αστός του 20ού αιώνα «δεν είναι το ίδιο το έγκλημα , δεν είναι το έγκλημα κατά του ανθρώπου, αλλά το έγκλημα κατά του λευκού ανθρώπου, το γεγονός ότι εφάρμοσε στην Ευρώπη εκείνες τις τυπικά αποικιοκρατικές μεταχειρίσεις που μέχρι τότε αποτελούσαν αποκλειστικό προνόμιο των Αράβων της Αλγερίας, των κουλί της Ινδίας και των νέγρων της Αφρικής». Πρβλ. A. Césaire, Discourse on Colonialism, onbre corte, Verona 2020, σ. 57.
(5) Πρβλ. L. Althusser, Per Marx, Editori Riuniti, Ρώμη 1967.
(6) Πρβλ. H. Jaffe, Davanti al colonialismo, Jaka Book, Μιλάνο 1995. Ο συγγραφέας έχει ασχοληθεί με το θέμα του ευρωκεντρισμού στους Μαρξ και Ένγκελς στο άρθρο L'eurocentrismo «funzionale» di Marx ed Engels στο ιστολόγιο «Per un socialismo del secolo XXI» (https://socialismodelsecoloxxi.blogspot.com/2021/02/leurocentrismo-funzionale-di-marx-ed.html).
(7) Μια από τις πιο ακριβείς αναλύσεις αυτών των ιχνών της αστικής κουλτούρας του 19ου αιώνα βρίσκουμε στο corpus των μαρξικών έργων του C. Preve, La filosofia imperfetta , FrancoAngeli, Μιλάνο 1984. Από την πλευρά μου αυτό το έχω αναπτύξει στο πρώτο κεφάλαιο, La cassetta degli attrezzi, του πρώτου τόμου του τελευταίου μου βιβλίου, Guerra e rivoluzione , Meltemi, Μιλάνο 2023.
(8) Πρβλ. E. Dussel, L’ultimo Marx , manifestolibri, Ρώμη 2009.
(9) Πρβλ. Κ. Μαρξ, Φ. Ένγκελς, India Cina Russia, Il Saggiatore, Μιλάνο 1960.
(10) Πρβλ. J.C. Mariategui, Sette saggi sulla realtà peruviana , Einaudi, Τορίνο 1972.
(11) Πρβλ. Linera, Forma valor y forma comunidad, Traficantes de Sueños, Κίτο 2015.
(12) Βλ. υποσημείωση 1.
(13) Βάζοντας σε παρένθεση αυτή την αδιαμφισβήτητη ιδεολογική θέση, ομολογώ ότι με ενόχλησε η σφοδρή κριτική της Blouin στον Lumumba που παραδόθηκε στους εκτελεστές του επειδή εκβιάστηκε από το γεγονός ότι η οικογένειά του βρισκόταν στα χέρια τους. Σύμφωνα με την Blouin, έδειξε έτσι ότι έβαλε τα δικά του συναισθήματα πάνω από την επαναστατική υπόθεση, κάτι που εκείνη, όπως γράφει, είχε πάντα αρνηθεί να κάνει. Αν υποθέσουμε ότι ο ισχυρισμός αυτός είναι βάσιμος, αυτό θα αποδείκνυε μόνο ότι για να είναι μια γυναίκα πραγματικά επαναστατική, θα έπρεπε να ευθυγραμμιστεί με τις αξίες ενός καθαρά ανδρικού πολεμικού ηρωισμού, μια άποψη που δεν νομίζω ότι πολλές φεμινίστριες θα ήταν πρόθυμες να συμμεριστούν.
