Ο καπιταλισμός της παρακολούθησης

Κονσταντίν Γιουόν ,"Νέος Πλανήτης '' (τέμπερα ,1921)

Shoshana Zuboff

Καθώς μπαίνουμε σε νέα δεκαετία, εισερχόμαστε και σε μια νέα εποχή πολιτικής οικονομίας. Στο πέρασμα των αιώνων, ο καπιταλισμός εξελίχθηκε μέσα από διάφορα στάδια, από βιομηχανικός σε διαχειριστικό, σε χρηματοοικονομικό. Τώρα ξεκινά η εποχή του «καπιταλισμού της παρακολούθησης».

Υπό αυτόν, οι εμπειρίες των ανθρώπων διεκδικούνται μονομερώς από ιδιωτικές εταιρείες και μεταφράζονται σε ιδιόκτητες ροές δεδομένων. Κάποια από αυτά τα δεδομένα χρησιμοποιούνται για να βελτιωθούν προϊόντα και υπηρεσίες. Τα υπόλοιπα θεωρούνται «συμπεριφορικό πλεόνασμα» και θεωρούνται σημαντικά για τα πλούσια προειδοποιητικά σημάδια που εμπεριέχουν. 

Αυτά τα προγνωστικά δεδομένα στέλνονται σε new-age εργοστάσια μηχανικής ευφυίας όπου μετατρέπονται σε εξαιρετικά επικερδή προϊόντα προβλέψεων που προσδοκούν τωρινές και μελλοντικές αποφάσεις. Τα προϊόντα πρόβλεψης κατόπιν ανταλλάσσονται με αυτό που αποκαλώ «συμπεριφορικά προθεσμιακά συμβόλαια», όπου οι καπιταλιστές της παρακολούθησης πωλούν βεβαιότητα στις επιχειρήσεις που έχουν ως πελάτες. 

Οι αγορές διαφήμισης της Google ήταν οι πρώτες που είχαν ως συναλλαγή ανθρώπινα προθεσμιακά συμβόλαια. Ηδη οι καπιταλιστές της παρακολούθησης έχουν γίνει εξαιρετικά πλούσιοι από το εμπόριο αυτό και ακόμα περισσότερες εταιρείες σε κάθε οικονομικό τομέα δείχνουν τη διάθεση να στοιχηματίσουν ως προς τη μελλοντική μας συμπεριφορά.

Οι ανταγωνιστικές δυναμικές αυτών των νέων αγορών αποκαλύπτουν τα όσα απαιτεί ο καπιταλισμός της παρακολούθησης. 

Καταρχήν η μηχανική ευφυΐα απαιτεί πολλά δεδομένα: οικονομίες κλίμακας. 

Δεύτερον. οι καλύτερες προβλέψεις απαιτούν ποικιλίες δεδομένων: αυτό απαιτεί την επέκταση του πλεονάσματος που έχει καταγραφεί πέραν των likes και των clicks στον κόσμο που βρίσκεται πέρα από το Διαδίκτυο. Δηλαδή τον ρυθμό του τζόγκινγκ που κάνεις, τη συζήτηση που έχεις στο πρωινό, την αναζήτηση για θέση πάρκινγκ, το πρόσωπό σου, τη φωνή, την προσωπικότητα και τα συναισθήματα. 

Στην τρίτη φάση της ανταγωνιστικής έντασης, οι καπιταλιστές της παρακολούθησης ανακάλυψαν ότι τα δεδομένα με τις καλύτερες προβλέψεις προήλθαν από την παρέμβαση στην ανθρώπινη δράση προκειμένου να πείσουν, να συντονίσουν, να κατευθύνουν και να τροποποιήσουν συμπεριφορά προς την κατεύθυνση των εγγυημένων αποτελεσμάτων. Αυτή η αλλαγή από τη γνώση στην εξουσία μεταμορφώνει την τεχνολογία από μέσο παραγωγής σε παγκόσμιο μέσο συμπεριφορικής τροποποίησης προκειμένου να επιτευχθούν «οικονομίες δράσης».

Αποκαλώ αυτή τη δύναμη διαμόρφωσης της ανθρώπινης συμπεριφοράς από μακριά και σε κλίματα προκειμένου να υλοποιηθούν σκοποί άλλων «εργαλειακή εξουσία», επειδή λειτουργεί πλήρως μέσω της ψηφιακής εργαλειοποίησης. Δεν σε απειλεί με τρόμο ή φόνο. Δεν θα εμφανιστούν στρατιώτες να σε συλλάβουν και να σε ρίξουν σε κάποιο γκούλαγκ. 

Το νέο αυτό είδος εξουσίας λειτουργεί από απόσταση,με επιβραβεύσεις και τιμωρίες και με τη μεσολάβηση πολλών προκειμένου να διαμορφωθεί η  συμπεριφορά σύμφωνα με τα εμπορικά τους συμφέροντα.

Για όλα αυτά γίνονται από καιρό πειράματα. Τα «μεγάλης κλίμακας πειράματα μετάδοσης» του Facebook αποκάλυψαν πώς δημιουργούνται υποσυνείδητα μηνύματα και δυναμικές κοινωνικής σύγκρισης στις σελίδες του Facebook, ώστε να αλλάξουν η συμπεριφορά και τα συναισθήματα των χρηστών στον πραγματικό κόσμο χωρίς αυτό να γίνει αντιληπτό από τον χρήστη. Το παιχνίδια ενισχυμένης πραγματικότητας όπως το Pokemon Go της Google οδήγησαν τα πειράματα σε νέο επίπεδο. 

Οσοι συμμετείχαν στη μανία του Pokemon Go πριν από μερικά χρόνια δεν έπαιζαν απλά ένα παιχνίδι στο smartphohe τους. Στην πραγματικότητα, οι επιβραβεύσεις και οι τιμωρίες χρησιμοποιήθηκαν για να στέλνουν ανθρώπους σε εστιατόρια, μπαρ και καταστήματα που είχαν πληρώσει για εγγυημένες «επισκέψεις πελατών».

Αλλά πώς φθάσαμε ως εδώ; Ενα από τα πιο βασικά χαρακτηριστικά του καπιταλισμού της παρακολούθησης είναι ότι δεν έχει προηγούμενο. Εξ ορισμού, εξελίξεις άνευ προηγουμένου αρχικά δεν αναγνωρίζονται. Οταν συναντάμε κάτι καινούργιο, προσπαθούμε να το κατανοήσουμε τοποθετώντας το στο πλαίσιο-γνώριμων κατηγοριών. Για παράδειγμα, όταν εμφανίστηκαν τα πρώτα αυτοκίνητα, πολλοί αρκέστηκαν στον όρο «άμαξες χωρίς άλογα» για να κατανοήσουν αυτή την νέα τεχνολογία.

Επειδή λοιπόν είναι πρωτόγνωρος ο καπιταλισμός της παρακολούθησης ξεπερνά τα όρια της υπάρχουσας οικονομικής αντίληψης. Για παράδειγμα, χρησιμοποιούνται λέξεις όπως «μονοπώλια» και «ιδιωτικότητα» όταν αντιδρούμε στις πρακτικές του. Ομως, παρότι αυτοί οι όροι ισχύουν, δεν πιάνουν την ουσία των νέων πρακτικών. 

Ο καπιταλισμός της παρακολούθησης δεν αφορά μόνο την εταιρική διακυβέρνηση ή τη δύναμη της αγοράς. Αφορά μια εντελώς νέα λογική. συσσώρευσης, με τους δικούς της μηχανισμούς, μεθόδους, στόχους και αγορές. Οι επιπτώσεις ξεπερνούν κατά πολύ την περιοχή. των ιδιωτικών επιχειρήσεων και υπονομεύουν τη δημοκρατία και εκ των άνω και εκ των κάτω. 

Εκ των άνω, ο καπιταλισμός της παρακολούθησης λειτουργεί μέσω της ασυμμετρίας γνώσης και εξουσίας, αυξάνοντας αντί να μειώνει  τις κοινωνικές ανισότητες. Εκ των κάτω, οι στόχοι του περιορίζουν την ανθρώπινη αυτονομία και την ανεξαρτησία των ατόμων - ικανότητες χωρίς τις οποίες δεν υπάρχει δημοκρατία.

Αν και ο καπιταλισμός της παρακολούθησης αποτελεί μια εντελώς νέα δύναμη στην οικονομική ιστορία, έχουμε ήδη δει αρκετά ώστε να ξέρουμε πως βασίζεται σε ξεδιάντροπη περιφρόνηση της κοινωνικής νόρμας και των δικαιωμάτων που είναι ιδιαίτερα σημαντικά σε μια δnμοκρατική κοινωνία που λειτουργεί σωστά. 

Ακριβώς όπως άνθησε η βιομηχανική επανάσταση εις βάρος της φύσης, ο καπιταλισμός της παρακολούθησης αναπτύσσεται εις βάρος της ανθρώπινης φύσης. Τώρα αντιμετωπίζουμε -την κληρονομιά του βιομηχανικού καπιταλισμού στον παγκόσμιο αγώνα εναντίον της καταστροφικής κλιματικής αλλαγής. Δίνοντας τυφλά το «ελευθέρας» στον καπιταλισμό της παρακολούθησης, ποια θα είναι η κληρονομιά που θα αφήσουμε εμείς;

ΠΗΓΗ : Project Syndicate , εφημερίδα ΤΑ ΝΕΑ 4-5 Ιανουαρίου 2020