Του Michael Robert
Κάθε χρόνο η Διεθνής Πρωτοβουλία για την Προώθηση τηςΠολιτικής Οικονομίας (IIPPE) διοργανώνει ένα συνέδριο. Το συνέδριο συγκεντρώνει ριζοσπάστες και μαρξιστές οικονομολόγους για να συζητήσουν τις τελευταίες θεωρίες και εξελίξεις στον καπιταλισμό σε συνεδρίες όπου παρουσιάζονται πολλές εργασίες. Σε αυτό το ιστολόγιο έχω αναφερθεί σε προηγούμενα συνέδρια. Το φετινό συνέδριο πραγματοποιήθηκε στην Κωνσταντινούπολη της Τουρκίας και το θέμα του ήταν: Η μεταβαλλόμενη παγκόσμια οικονομία και ο σημερινός ιμπεριαλισμός. Συμμετείχα διαδικτυακά με ζουμ σε ορισμένες συνεδρίες και επίσης έλαβα εισηγήσεις από τους συμμετέχοντες στο συνέδριο.
Εγιναν δύο συνεδρίες όπου συμμετείχαν όλοι οι εισηγητές και αφορούσαν το κύριο θέμα του συνεδρίου με επικεφαλής τον Trevor Ngwane του Πανεπιστημίου του Γιοχάνεσμπουργκ της Νότιας Αφρικής και τον Utsa Patnaik του Πανεπιστημίου Jawaharial Nehru της Ινδίας. Από αυτές τις ολομέλειες μπόρεσα να πάρω μόνο αποσπάσματα από δεύτερο χέρι, αλλά απ' όσο μπορώ να καταλάβω, ο καθηγητής Ngwane ήθελε να πει στο ακροατήριό του ότι οι σοσιαλιστές δεν θα πρέπει να βασίζονται στις BRICS (ή BRICS+ συμπεριλαμβανομένων των νεοεισερχόμενων, Ιράν, Σαουδική Αραβία και σύντομα Τουρκία) και τους διευρυνόμενους θεσμούς τους για να αντισταθούν στην ηγεμονία του ιμπεριαλιστικού μπλοκ με επικεφαλής τις ΗΠΑ.
Οι χώρες των BRICS+ είναι εξίσου καπιταλιστικές και ιμπεριαλιστικές με το ιμπεριαλιστικό μπλοκ του Παγκόσμιου Βορρά, υποστήριξε ο Ngawani. Αυτές και οι κυβερνήσεις τους θα εκμεταλλεύονταν τους φτωχούς εξίσου. Κατά τη γνώμη του, η σημαντικότερη οικονομία των BRIC+, η Κίνα, ήταν καπιταλιστική και ιμπεριαλιστική στις σχέσεις της με την περιφέρεια. Οι χώρες BRICs θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν ως «υπο-ιμπεριαλιστικές» (που εκμεταλλεύονται από το ιμπεριαλιστικό μπλοκ, αλλά εκμεταλλεύονται άλλους που βρίσκονται πιο κάτω στη σκάλα). Η μόνη δύναμη για την αλλαγή θα προέλθει «από τα κάτω» από την εργατική τάξη αυτών των χωρών, όχι από τους Σι στην Κίνα, τον Μόντι στην Ινδία, τον Ραμαφόσα στη Νότια Αφρική, τον Λούλα στη Βραζιλία, τον MbS στη Σαουδική Αραβία ή τους μουλάδες στο Ιράν.
Κατά την άποψή μου, υπάρχει μεγάλη αλήθεια στο συμπέρασμα του Ngwane - δεν μπορούμε να περιμένουμε από αυτές τις κυβερνήσεις των BRICS να μεταμορφώσουν τον κόσμο παρά τη σχετική αντίστασή τους στο ιμπεριαλιστικό μπλοκ των ΗΠΑ. Από την άλλη πλευρά, ο χαρακτηρισμός του Ngwane ότι η Κίνα είναι ιμπεριαλιστική, πόσο μάλλον καπιταλιστική, και ότι όλες οι BRICS είναι «υπο-ιμπεριαλιστικές», δεν με βρίσκει σύμφωνο. Θα επιστρέψω σε αυτά τα ζητήματα αργότερα αναφορικά με αυτή τη θέση.
Η Utsa Patnaik είναι διάσημη μαρξίστρια Ινδή οικονομολόγος (με τον σύζυγό της Prabhat). Οι δυο τους ανέπτυξαν τη «θεωρία της αποστράγγισης» της εκμετάλλευσης: ότι τα έσοδα της Ινδίας τον19ο αιώνα αποστραγγίστηκαν για να εξασφαλίσουν κέρδη για την παγκόσμια ηγεμονική άνοδο της Βρετανίας.
Πράγματι, πρόσφατα, ο Kabeer Bora του Πανεπιστημίου της Γιούταέκανε μια νέα προσπάθεια να υπολογίσει τη μεταφορά αξίας που ιδιοποιήθηκε η Βρετανία από την αποικία της «το κόσμημα του στέμματος», την Ινδία, κατά τη διάρκεια του19ου αιώνα. Ο Bora υπολόγισε ότι αυτή η μεταφορά υπεραξίας ήταν ανεκτίμητης αξίας για την επιτυχία της βρετανικής οικονομίας. Στην ανάλυσή του, βασίστηκε στο νόμο του Μαρξ για την πτώση του ποσοστού κέρδους, δηλαδή ότι καθώς το ποσοστό κέρδους μειωνόταν στο εσωτερικό της χώρας, το βρετανικό κεφάλαιο το αντιστάθμιζε με την αύξηση των κερδών που αποστραγγίζονταν από την Ινδία. Ο Bora μέτρησε τη διαρροή αξίας από την Ινδία προς τη Βρετανία χρησιμοποιώντας τον λόγο των ονομαστικών εξαγωγών της Ινδίας προς τις ονομαστικές εισαγωγές από και προς το Ηνωμένο Βασίλειο. Διαπίστωσε ότι μια αύξηση αυτής της αποικιακής «διαρροής» κατά 1% αυξάνει το ποσοστό κέρδους της Βρετανίας κατά περίπου 9 ποσοστιαίες μονάδες. Έτσι, η αποικιοκρατία όχι μόνο βοήθησε τη Βρετανία, αλλά ότι αυτό έγινε ιδιαίτερα με τη διαρροή πόρων από την Ινδία.
Στην εισήγησή του,η Patnaik επικεντρώθηκε στην αποτυχία να τερματιστεί η φτώχεια στον Παγκόσμιο Νότο. Η αποτυχία αυτή οφειλόταν στην εκμετάλλευση των φτωχών χωρών από τον Παγκόσμιο Βορρά. Επικέντρωσε τις παρατηρήσεις της στα τρομερά επίπεδα φτώχειας με βάση τα μέτρα πρόσληψης θερμίδων. Αλλά ενδιαφέρθηκε επίσης να επιχειρηματολογήσει κατά του ισχυρισμού της Κίνας ότι έχει βγάλει 800 εκατομμύρια Κινέζους από τη φτώχεια. Και αυτό διότι το επίπεδο της διατροφικής πρόσληψης της Κίνας ήταν επίσης πολύ χαμηλό. Με βάση αυτό το κριτήριο, η Κίνα ήταν στην πραγματικότητα εξίσου γεμάτη από ανθρώπους που ζούσαν σε συνθήκες φτώχειας όπως και η Ινδία. Και αυτό γιατί η Κίνα ήταν εξίσου καπιταλιστική.
Το επιχείρημα αυτό καταρρίφθηκε από το βήμα: καθώς τα κριτήρια της Κίνας για το επίπεδο φτώχειας βασίζονται στα εισοδήματα και σε άλλες κατηγορίες «ευημερίας» (τροφή, ένδυση, εκπαίδευση, ιατρική υποστήριξη και ασφαλής στέγαση). Με βάση αυτά τα μέτρα, η Κίνα είχε πολύ λιγότερους φτωχούς από την Ινδία. Πράγματι, οι ορισμοί της Κίνας για τη φτώχεια ταιριάζουν με το παραπάνω με εκείνους της Παγκόσμιας Τράπεζας και ακόμη και η Παγκόσμια Τράπεζα αναγνώρισε τη μείωση του αριθμού των ατόμων που βρίσκονται κάτω από το «υψηλότερο όριο» φτώχειας της Παγκόσμιας Τράπεζας.
Περισσότερο απογοητευτικές ήταν οι προτεινόμενες πολιτικές λύσεις της Patnaik για τη φτώχεια στην Ινδία και τον παγκόσμιο Νότο. Ακολουθώντας τον Κέινς (όχι τον Μαρξ), εκτίμησε ότι οι κυβερνήσεις έπρεπε να ξοδεύουν περισσότερα χρήματα και να έχουν ελλείμματα προκειμένου να ξοδεύουν για την ανακούφιση της φτώχειας. Η Patnaik φάνηκε να απορρίπτει το «κινεζικό μοντέλο» και όμως η δική της πολιτική ήταν απίθανο να μειώσει τη φτώχεια στην Ινδία, δεδομένης της φύσης της κυβέρνησης Μόντι.
Αυτό με φέρνει πίσω στο ερώτημα αν η Κίνα είναι καπιταλιστική ή/και ιμπεριαλιστική το οποίο το έχω αναπτύξει εκτενώς σε πολλές αναρτήσεις στο ιστολόγιό μου και σε άρθρα καιβιβλία. Επομένως, δεν θα αναφερθώ ξανά στο θέμα εδώ. Αρκεί τώρα να παρουσιάσω κάποια στοιχεία ενάντια στην ιδέα ότι η Κίνα είναι ιμπεριαλιστική, ή ακόμα και «υπο-ιμπεριαλιστική», δηλαδή την εκμεταλλεύεται το ιμπεριαλιστικό μπλοκ, αλλά ταυτόχρονα εκμεταλλεύεται χώρες φτωχότερες από αυτήν (Αφρική;). Ο Mino Carchediκαι εγώ έχουμε παρουσιάσει στοιχεία σχετικά με τις μεταφορές αξίας που δείχνουν ότι η Κίνα έχει πραγματοποιήσει μεγάλες μεταφορές αξίας μέσω του εμπορίου και των επενδύσεων προς το ιμπεριαλιστικό μπλοκ.
Επίσης ο Andrea Ricci του Πανεπιστημίου του Urbino της Ιταλίας έχει δείξει στο παρελθόν ένα παρόμοιο αποτέλεσμα. Δείτε τον πίνακα μεταβιβάσεων αξίας μέσω της άνισης ανταλλαγής στο εμπόριο.
Οι Robert Veneziani κ.ά. από το LSE του Λονδίνου ανέπτυξαν επίσης έναν «δείκτη εκμετάλλευσης» για τις χώρες, ο οποίος δείχνει ότι «όλες οι χώρες του ΟΟΣΑ βρίσκονται στον πυρήνα, με δείκτη έντασης εκμετάλλευσης πολύ κάτω από 1 (δηλαδή λιγότερο εκμεταλλευόμενες παρά εκμεταλλευτριών)- ενώ σχεδόν όλες οι χώρες της Αφρικής είναι εκμεταλλευόμενες, συμπεριλαμβανομένων των είκοσι χωρών με τη μεγαλύτερη εκμετάλλευση». Η μελέτη τοποθετεί την Κίνα στο μεταίχμιο μεταξύ εκμεταλλευόμενων και εκμεταλλευτριών.
Έτσι, σε όλα αυτά τα μέτρα «ιμπεριαλιστικής εκμετάλλευσης», η Κίνα δεν ταιριάζει, τουλάχιστον από οικονομικής άποψης.
Η μεγάλη ελπίδα της δεκαετίας του 1990, όπως προωθήθηκε από τα κυρίαρχα οικονομικά της ανάπτυξης, ήταν ότι η Βραζιλία, η Ρωσία, η Ινδία, η Κίνα και η Νότια Αφρική (BRICS) θα εντάσσονταν σύντομα στην κατηγορία των πλούσιων χωρών μέχρι τον 21ο αιώνα. Αυτό αποδείχθηκε ότι ήταν μια οφθαλμαπάτη. Οι χώρες αυτές παραμένουν κι αυτές αουτσάιντερ και εξακολουθούν να υποτάσσονται και να τις εκμεταλλεύεται ο ιμπεριαλιστικός πυρήνας. Δεν υπάρχουν οικονομίες μεσαίας τάξης, στη μέση του δρόμου, που θα μπορούσαν να θεωρηθούν «υπο-ιμπεριαλιστικές». Και αυτό περιλαμβάνει και την Κίνα.
Μιλώντας για την Κίνα, υπήρξαν αρκετές συνεδρίες για την Κίνα που οργανώθηκαν από την ομάδα εργασίας του IIPPE για την Κίνα. Οι συνεδριάσεις έχουν καταγραφεί και είναι διαθέσιμες για προβολή στο κανάλι You tube του IIPPEChina. Οι συνεδρίες κάλυψαν το αναπτυξιακό μοντέλο της Κίνας, τις υψηλές επενδύσεις της σε ηλεκτρικά και ηλιακά αυτοκίνητα και την πιθανότητα να «φτάσει» η Κίνα τις ΗΠΑ. Σε μια συνεδρία εργαστηρίου, εγώ και άλλοι παρουσιάσαμε σύντομες εισηγήσεις. Οι δικές μου αποσκοπούσαν στο να δείξουν, σε αντίθεση με τη συμβατική σοφία της Δύσης, ότι η κινεζική οικονομική ανάπτυξη πριν από τις μεταρρυθμίσεις του Ντενγκ το 1978 ήταν πολύ ισχυρή, βασιζόταν στη δημόσια ιδιοκτησία του χρηματοπιστωτικού τομέα και των μεγάλων εταιρειών, στη μεταρρύθμιση της γης για την αγροτιά και κυρίως στον εθνικό σχεδιασμό. Υπήρξαν μόνο δύο περίοδοι ύφεσης (το καταστροφικό Μεγάλο Άλμα προς τα εμπρός του 1958-61 και η λεγόμενη «πολιτιστική επανάσταση στα τέλη της δεκαετίας του 1960).
Στην εισήγησή του, ο καθηγητής Dic Lo του SOAS του Λονδίνου κατέθεσε ορισμένα σημαντικά στοιχεία σχετικά με το κινεζικό μοντέλο ανάπτυξης. Και σε μια ξεχωριστή συνεδρία, ο Dic Lo (Κίνα, ΗΠΑ και Παγκόσμιος Νότος) αναφέρθηκε στην πρόσφατη έκθεση της Παγκόσμιας Τράπεζας που περιγράφει τις αναγκαίες προϋποθέσεις για να ξεφύγουν οι οικονομίες του Παγκόσμιου Νότου από αυτό που αποκαλείται «παγίδα μεσαίου εισοδήματος» και να φτάσουν το βιοτικό επίπεδο του Παγκόσμιου Βορρά. Η Παγκόσμια Τράπεζα αποκαλεί αυτές τις προϋποθέσεις, τα «τρία Είναι»: επενδύσεις, εισροή (λήψη νέων τεχνολογιών από άλλες χώρες) και καινοτομία (ανάπτυξη νέων τεχνολογιών από τις ίδιες τις χώρες). Ο Dic Lo εκτίμησε ότι αν υπήρχε μια χώρα που θα μπορούσε να εφαρμόσει αυτές τις προϋποθέσεις με επιτυχία, αυτή ήταν η Κίνα. Μόνο η Κίνα «έκλεινε το χάσμα» με τον ιμπεριαλιστικό Βορρά, αν και ακόμη ήταν πολύ πίσω.
Πράγματι, αυτό είναι που φοβίζει τις ΗΠΑ - ότι θα μπορούσαν τελικά να χάσουν την ηγεμονική τους θέση στον κόσμο.
Σε πρόσφατη ανάρτηση, ανέπτυξα λεπτομερώς την έκθεση της Παγκόσμιας Τράπεζας. Η έκθεση αγνοεί εντελώς το κινεζικό μοντέλο ανάπτυξης, προτιμώντας να εναποθέσει τις ελπίδες της για την «κάλυψη της υστέρησης» στις σχετικά μικρές καπιταλιστικές οικονομίες της αγοράς της Κορέας, της Πολωνίας και της Χιλής - ένα ελάχιστο ποσοστό του παγκόσμιου πληθυσμού και της παγκόσμιας παραγωγής σε σύγκριση με την Κίνα. Ακόμη και σε αυτές τις οικονομίες, υπάρχει ένα θεμελιώδες εμπόδιο για την επίτευξη καθεστώτος υψηλού εισοδήματος , όπως εξηγεί ένα σημαντικό νέο βιβλίο του Aldalmir Marquetti και των συνεργατώντου.
Ποιο είναι αυτό το θεμελιώδες εμπόδιο; Να πώς το θέτει ο Adalmir Marquetti: «η πτώση του ποσοστού κέρδους είναι ο καθοριστικός παράγοντας της μείωσης της συσσώρευσης κεφαλαίου και των επενδύσεων. Το πρόβλημα είναι ότι το ποσοστό κέρδους προσεγγίζει το επίπεδο των Ηνωμένων Πολιτειών πολύ ταχύτερα από την παραγωγικότητα της εργασίας. Ουσιαστικά, η παγίδα του μεσαίου εισοδήματος είναι μια «παγίδα του ποσοστού κέρδους».
Το πρόβλημα των οικονομιών του Παγκόσμιου Νότου είναι ότι, όσο ο καπιταλισμός και ο νόμος της αξίας παραμένει κυρίαρχος στις οικονομίες τους, θα υπάρχει μια αντίφαση μεταξύ της αύξησης της παραγωγικότητας και της διατήρησης της κερδοφορίας: η προσπάθεια αύξησης της πρώτης οδηγεί σε πτώση της δεύτερης και αυτό τελικά περιορίζει την ανάπτυξη.
Σε μια άλλη συνεδρία για την Κίνα στο IIPPE, η αντίφαση αυτή εκφράστηκε καλά από την Sam Kee-Cheng του Πανεπιστημίου του Μακάο στην εισήγησή της (Primitive socialist accumulation as contender development). Η Sam Kee-Cheng υποστήριξε ότι η Κίνα είναι μια «μεταβατική οικονομία», όπου η αντίφαση εντοπίζεται μεταξύ μιας οικονομίας που κινείται εν μέρει από την καπιταλιστική συσσώρευση για το κέρδος και εν μέρει από αυτό που ο σοβιετικός οικονομολόγος Yevgeni Preobrazhensky ονόμασε «πρωταρχική σοσιαλιστική συσσώρευση», η οποία στοχεύει μέσω προγραμματισμένων επενδύσεων στην επίτευξη κοινωνικών στόχων χωρίς την αγορά.
Ποιο από τα δύο θα θριαμβεύσει στην Κίνα: η σοσιαλιστική συσσώρευση ή η καπιταλιστική συσσώρευση ; Εάν θριαμβεύσει το δεύτερο, τότε ο Sam-Kee υποστήριξε ότι η Κίνα δεν θα προχωρήσει σε καθεστώς υψηλού εισοδήματος και θα καταλήξει όπως το μοντέλο ανάπτυξης της Ιαπωνίας, το οποίο σταμάτησε όταν η Ιαπωνία τερμάτισε την ανεξάρτητη βιομηχανική στρατηγική της και υποτάχθηκε στην κυριαρχία των ΗΠΑ.
Ο Sergio Camara από το Πανεπιστήμιο του Μεξικού (UAM) έθεσε ένα παρόμοιο επιχείρημα στην εργασία του (Is China breaking with neoliberal dynamics?). Ο Camara υποστήριξε ότι η κρατικά καθοδηγούμενη οικονομία της Κίνας είναι ικανή να επιτύχει τους στόχους της για «κάλυψη της υστέρησης», αλλά πολλά, όπως πίστευε, εξαρτώνται από την οικοδόμηση συνεργασίας με άλλες οικονομίες του Παγκόσμιου Νότου, όπως οι BRICS+. Διαφορετικά , η παγκόσμια οικονομία θα διολισθήσει σε «έναν διπολικό κόσμο με ηγεμονικό κενό που δημιουργεί πραγματικούς κινδύνους για το μέλλον».
Υπήρχαν αρκετές άλλες εισηγήσεις που έδειξαν τα βήματα που κάνει η Κίνα με το μοντέλο ανάπτυξής της στα EVs, τα αυτοκίνητα γενικότερα (Fanqi Lin, A case study of China's NEV industry). Η Κίνα είναι τόσο επιτυχημένη σε αυτούς τους σημαντικούς τομείς που, όπως επισημάνθηκε σε ένα έγγραφο (Tomas Costa, FDI in China 2013-23), παρά τις προσπάθειες των ΗΠΑ και άλλων δυτικών κυβερνήσεων να πείσουν ή να αναγκάσουν τις δυτικές επενδύσεις να εγκαταλείψουν την Κίνα, οι εισερχόμενες άμεσες ξένες επενδύσεις (FDI) παραμένουν υψηλές.
Υπήρχαν όμως και άλλα εισηγήσεις που έδειξαν τον κίνδυνο αποτυχίας λόγω των κρίσεων στις οποίες μπορεί να περιέλθει ο καπιταλιστικός τομέας στην Κίνα. Η πιο προφανής ήταν η κατάρρευση του τομέα των ακινήτων και των ιδιωτικών κατασκευαστών, αφήνοντας ένα τεράστιο βάρος χρέους στις εταιρείες και τις τοπικές κυβερνήσεις (Alicia Giron). Η υιοθέτηση του δυτικού μοντέλου για την αστικοποίηση και τη στέγαση τη δεκαετία του 1990 για την κατασκευή κατοικιών προς πώληση σε ιδιόκτητες κατοικίες, που χρηματοδοτούνταν από υποθήκες και ομολογιακά δάνεια, γύρισε προς το χειρότερο - όπως ακριβώς συνέβη και στη Δύση με την κατάρρευση των ακινήτων το 2007-8. Ο Giron υποστήριξε ότι, ενώ η Κίνα απέφυγε μια "στιγμή Μίνσκι'' , δηλαδή ένα χρηματοπιστωτικό κραχ που υπέστη η Δύση το 2008, έδειξε τους κινδύνους της «χρηματιστικοποίησης» στην κινεζική οικονομία.
Σε αυτό το πλαίσιο, ο Zhenzhen Zhang παρουσίασε μια ενδιαφέρουσα εμπειρική εργασία που έδειξε να υπάρχει μεγάλη συσχέτιση μεταξύ των επενδύσεων σε παραγωγικούς τομείς και της ανάπτυξης. Οι αυξημένες επενδύσεις σε μη παραγωγικούς χρηματοπιστωτικούς και κτηματομεσιτικούς τομείς έναντι των παραγωγικών τομέων είχαν μειώσει το αναπτυξιακό δυναμικό της Κίνας μετά το 2008. Και αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο η ηγεσία του ΚΚΚ δίνει τώρα έμφαση στις «ποιοτικές» παραγωγικές επενδύσεις από εδώ και στο εξής.
Με δεδομένο το θέμα του φετινού IIPPE (δηλαδή τον ιμπεριαλισμό και την παγκόσμια οικονομία), αυτό σήμαινε ότι άλλα σημαντικά θέματα για τη μαρξιστική πολιτική οικονομία δεν είχαν μεγάλη προβολή. Υπήρξαν συνεδρίες για τη θεωρία της αξίας και την κυκλοφορία του χρηματικού κεφαλαίου (Takashi Satoh). Και παρουσιάστηκαν αρκετές εισηγήσεις για την υπερθέρμανση του πλανήτη και το ρήγμα μεταξύ της καπιταλιστικής επέκτασης και της φύσης (Μαρία Πεμπετζόγλου και Παρασκευή Τσινασλανίδου). Υπήρξε επίσης μια εργασία του Joao Alcobia για την Ευρωπαϊκή Νομισματική Ένωση, η οποία έδειξε ότι το ενιαίο νόμισμα βοήθησε κυρίως τον πυρήνα της Ευρώπης (Γαλλία, Γερμανία) εις βάρος των ασθενέστερων νότιων κρατών μελών. Αυτό είναι κάτι που είχα υπογραμμίσει πριν από μερικά χρόνια σε μια εργασία μου.
Αλλά συνολικά, το θέμα του συνεδρίου, τουλάχιστον για μένα, επικεντρώθηκε γύρω από το κατά πόσο οι χώρες του Παγκόσμιου Νότου θα μπορούσαν να ξεφύγουν από τη μέγγενη του ιμπεριαλισμού και να αρχίσουν να «καλύπτουν τη διαφορά». Θα μπορούσε αυτό να επιτευχθεί βασιζόμενο στον αναδυόμενο και ανομοιογενή συνασπισμό των κυβερνήσεων των BRICS+ ή θα εξαρτηθεί περισσότερο από τη ρήξη με τον καπιταλισμό σε κάθε χώρα και την ανάπτυξη ενός μεταβατικού μοντέλου συσσώρευσης που δεν θα βασίζεται στο νόμο της αξίας;
Στη διάσκεψη, πολλοί ήλπιζαν και υποστήριζαν την πρώτη κατεύθυνση που βασίζεται στις BRIC+. Ετσι, ο Andrea Ricci έκανε μια παρουσίαση σχετικά με τις πολιτικές επιπτώσεις της άνισης ανταλλαγής (δηλαδή της ιμπεριαλιστικής εκμετάλλευσης) και την ανάγκη να βρεθεί μια κοινή ατζέντα μεταξύ των χωρών του Παγκόσμιου Νότου. Η άποψή μου είναι ότι η συνεργασία του Παγκόσμιου Νότου θα λειτουργήσει μόνο για να σπάσει η λαβή του ιμπεριαλισμού όταν υπάρξει κοινωνική και οικονομική αλλαγή στις μεγάλες χώρες του Παγκόσμιου Νότου (αλλά και στον ιμπεριαλιστικό πυρήνα του Παγκόσμιου Βορρά).
