Χώρες ελεγχόμενης κυριαρχίας

συνέντευξη στον Λουτσιάνο Κάνφορα

Η εξουσία έχει κάτι το διφορούμενο, ακόμα και όταν ζεις σε μια δημοκρατία. Αποπλανά και ταυτόχρονα τρομάζει. Ίσως λόγω της φύσης της, στυγνά ολιγαρχικής. Επειδή αυτές που κυριαρχούσαν πάντα ήταν οι ελίτ : στη Ρώμη των Καισάρων όπως και στην Γαλλία της επανάστασης, στη Σοβιετική Ρωσία, όπως στη σύγχρονη Ευρώπη.Στην εξουσία, και τις πολλές μορφές της, έχει αφιερώσει πολλά χρόνια σπουδών ο 71χρονος Λουτσιάνο Κάνφορα, καθηγητής Κλασικής Φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο του Μπάρι.Ο Κάνφορα είναι συγγραφέας βιβλίων όπως Η φύση της εξουσίας και Συνέντευξη για την εξουσία. Τα δύο βιβλία είναι λαμπρά και καυστικά σχόλια,ικανά να αποκαλύψουν την πεμπτουσία της εξουσίας : μια χούφτα άνδρες οι οποίοι, κατά τον Γκράμσι, "οργανώνονται γύρω από μια πιο ικανή και πιο έμπειρη ομάδα." Ο Κάνφορα ακολούθησε το δίδαγμα του Γκράμσι, τόσο στον "δημοκρατικό δικτάτορα" Καίσαρα, όσο και με την Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα (που έχει μεν την απόλυτη εξουσία, αλλά με βάση την ικανότητα, και σωστά διαμεσολαβημένη). Μιλάμε για το σιδερένιο νόμο της ολιγαρχίας, που ποτέ δεν ήταν τόσο υπαρκτός, όσο στους σημερινούς σιδερένιους καιρούς.



Ο Μαρξ και ο Ένγκελς όριζαν την εκτελεστική εξουσία του κράτους ως την " επιτροπή κοινών υποθέσεων της αστικής τάξης στο σύνολο της." Δεν είναι ένας ορισμός ξεπερασμένος; Δεν είναι πιο σωστό να ορίζεται ως το διοικητικό συμβούλιο διαχείρισης των συμφερόντων μιας μικρής ομάδας μετόχων;

Πρόκειται για μία αδιόρατη ομάδα, που δεν γνωρίζουμε πλήρως την ταυτότητα της. Το νέο, κατά τη γνώμη μου, είναι ότι ενώ μέχρι πριν πενήντα χρόνια η διάκριση των ρόλων ήταν σαφής - υπήρχαν οι κυβερνώντες και υπήρχε η οικονομική εξουσία – η οικονομική εξουσία πλέον δεν εμπιστεύεται ιδιαίτερα τους κυβερνώντες, οπότε τοποθετεί απευθείας τους εκπροσώπους της στην ηγεσία των κρατών ... Ή των τραπεζών που κυβερνούν τα κράτη. Δεν πρόκειται πλέον για μια επιτροπή διαχείρισης οικονομικών υποθέσεων για λογαριασμό  τρίτων, αλλά για άμεση διαχείριση. Αυτή η στροφή είναι ανησυχητική και κανείς δεν τολμά να την κατονομάσει ως τέτοια. Ίσως χρειάζονται καλύτερα εφόδια.

 
Στο βιβλίο σας Συνέντευξη στην εξουσία , αφηγείστε την εμπειρία της στην ηγεσία του Ιταλικού Κομμουνιστικού Κόμματος: "εκεί επιβεβαίωσα τον αναπόφευκτα ελιτίστικο χαρακτήρα κάθε σχηματισμού και κάθε πολιτικής κοινωνίας". Στην πραγματικότητα, όπως έγραφε ο Ναπολέοντας, ελίτ δημιουργούνται ακόμη και μεταξύ των εργατών. Με λίγα λόγια, υπάρχει η εντύπωση ότι η εξουσία είναι πάντα, εγγενώς ελιτίστικη.

Η εξουσία είναι αναπόφευκτα ελιτίστικη. Δεν θα ήταν εξουσία, αν δεν βρισκόταν στα χέρια λίγων οργανωμένων. Υπάρχουν διάφοροι τύποι ελίτ. Υπάρχουν ελίτ που κερδίζουν στο πεδίο της μάχης το δικαίωμα αυτό. Υπάρχουν ελίτ που αντίθετα σφετερίζονται το ρόλο αυτό, και υπάρχουν ελίτ που αλλάζουν ρόλους μεταξύ τους, ή περνάει η μία στην άλλη. Εμείς δεν είμαστε, φυσικά, σε θέση να προβλέψουμε τα σημεία καμπής της ιστορίας. Έλαχε σ’ εμάς, τώρα, στον εικοστό πρώτο αιώνα, να δούμε τη γέννηση ελίτ πολύ διαφορετικών από αυτές που γνωρίζαμε. Επιτρέψτε μου ένα παράδειγμα: την πολιτιστική εκπαίδευση των ελίτ. Πού γίνεται αυτό; Σε ποιους χώρους σπουδών και κατάρτισης; Τώρα, η οικονομική εξουσία δημιουργεί αυτή η ίδια τα δικά της κέντρα εκπαίδευσης, εντελώς απαλλαγμένα από οποιοδήποτε έλεγχο.

Η Αθήνα αποτελεί ακόμα και σήμερα ένα παράδειγμα δημοκρατίας, τουλάχιστον στη Δύση. Τι βάρος είχαν οι ελίτ στην Αθήνα του Περικλή, όπου αποφάσιζαν τριάντα χιλιάδες πολίτες, όλοι άνδρες ελεύθεροι; Ποια ήταν η επιρροή των μεγάλων οικογενειών, για παράδειγμα αυτή του Νικία;

Το ειδικό βάρος των ελίτ ήταν σημαντικό, διότι όχι και οι τριάντα χιλιάδες πολίτες συμμετείχαν ενεργά στην πολιτική. Η πολιτική ήταν μια αγγαρεία, ένα βάρος. Κοινωνικές ομάδες, λίγο πολύ ευρύτερες έλεγχαν το έργο και τη λειτουργία της Εκκλησίας του δήμου, αλλά χωρίς ποτέ να υπονομεύσουν την εξουσία των ελίτ. Επειδή είχαν περισσότερη εκπαίδευση (παιδεία), περισσότερο πολιτισμό, περισσότερο πλούτο, περισσότερα εργαλεία. Έτσι, είχαμε μια συνεχή διαλεκτική. 

Οι μεγάλες οικογένειες, οι μεγάλες ομάδες της αριστοκρατίας, οι ομάδες οικονομικής εξουσίας. Ο πιο πλούσιος Αθηναίος ήταν ο Νικίας, που είχε τη σύμβαση των μεταλλείων αργύρου του Λαυρίου, οπότε, ήταν πάνω από όλους τους άλλους. Ωστόσο, ο ίδιος ο Νικίας φοβόταν μήπως συντριβεί από την Εκκλησία του δήμου. Έτσι, υπήρχε μια σχέση αμοιβαίας έντασης μεταξύ των ελίτ και της Εκκλησίας του δήμου. Πρόκειται για μια μοναδική περίπτωση στην ιστορία των λαϊκών καθεστώτων: ο λαός ελέγχει, αλλά δεν κυβερνά.

Η Εκκλησία του δήμου λειτουργούσε επομένως σαν μια βαλβίδα ασφαλείας;

Απολύτως. Υπό μία έννοια, το ίδιο συμβαίνει και στα σύγχρονα κράτη μας, όπου η κυκλική λειτουργία της ψηφοφορίας έχει στόχο να δώσει στο δήμο, στο λαό, την αίσθηση ότι “μετράει”. Και σε κάποιο βαθμό αυτό συμβαίνει, χωρίς αμφιβολία, αλλά με περιορισμούς: εκλογικοί νόμοι, χειραγώγηση της συναίνεσης, διαμόρφωση της κοινής γνώμης, εφημερίδες μεγάλης κυκλοφορίας, τηλεόραση και ούτω καθεξής.

Πώς συμβιβάζεται ο αιώνιος ελιτισμός των κοινωνιών με το βοναπαρτισμό και το καισαρισμό που εμφανίζονται ανά διαστήματα; Τι ακριβώς συμβαίνει: οι ελίτ "δανείζουν" την εξουσία σε ένα και μόνο άνθρωπο και στη συνέχεια τον "εκπαραθυρώνουν" (ή του την "αφαιρούν"), όταν έχουν πετύχει αυτό που ήθελαν;

Οι διάφοροι ισχυροί άνδρες είναι όργανα συναίνεσης. Γιατί ο χαρισματικός ηγέτης χρειάζεται για να ενεργοποιήσει τη συναίνεση. Είναι ο καλύτερος, όπως λέγεται, ωστόσο, κινδυνεύει διαρκώς.

Αλλά αν η εξουσία είναι διαρκώς ελιτίστικη, τι νόημα έχει μια επανάσταση; Στο τέλος, μελετώντας την ιστορία, έχει κανείς την εντύπωση ότι ο λαός είναι απλά βορά των κανονιών και χρησιμοποιείται για να διώξει μια ελίτ και να ανεβάσει στην εξουσία μία άλλη.

Το πρόβλημα είναι ότι η ιστορία δεν προγραμματίζεται. Οι επαναστάσεις δεν ξεσπάνε επειδή κάποιος αποφασίζει να τις κάνει. Ξεσπάνε επειδή είναι ανεξέλεγκτες σε ορισμένες χρονικές στιγμές. Και για κάποιο χρονικό διάστημα εισάγουν βαθιές αλλαγές. Μπορούν και να αποτύχουν, αλλά αφήνουν το σημάδι τους. Η Γαλλική Επανάσταση απέτυχε, με την έννοια ότι οι άνδρες που την έκαναν εκκαθαρίστηκαν. Ο άνθρωπος που νόμιζε ότι είχε λύσει τα πάντα μέσα από την προσωπική του εξουσία, δηλαδή, ο Ναπολέων Βοναπάρτης, κατέληξε όπως κατέληξε. Αλλά αυτά τα είκοσι πέντε χρόνια [από το ξέσπασμα της Γαλλικής Επανάστασης μέχρι την πτώση του Ναπολέοντα στμ.] άλλαξαν ριζικά την Ευρώπη.

Βεβαίως. Ωστόσο, η Γαλλική Επανάσταση έπαιξε το παιχνίδι των αστικών ελίτ, που έτσι κατάφεραν να ανατρέψουν την παλιά αριστοκρατική τάξη των γαιοκτημόνων, έτσι δεν είναι;

Η επανάσταση έθαψε το παλαιό καθεστώς. Και επειδή η αστική τάξη είναι μια τάξη πολύ πιο δυναμική από όλες όσες είχαν μέχρι τότε την εξουσία, θα περάσουν αιώνες πριν τη δούμε να δύει.

Στο βιβλίο σας "Η φύση της εξουσίας", ρωτάτε: "η αλληλοδιείσδυση των δύο σφαιρών –ορατής εξουσίας και απόμακρης – επαληθεύεται τελικά (απρόσμενα) στη διάχυτη διαφθορά της πολιτικής, η οποία σύρεται στο πεδίο της "επιχειρηματικής δραστηριότητας;".

Αυτό,λοιπόν, στην Ιταλία,είναι πραγματικά κραυγαλέο. Πιστεύω ότι η αρχή του John Stuart Mill, σύμφωνα με την οποία ο πραγματικός εγωισμός είναι αλτρουισμός, θα πρεπε να κατευθύνει τις πιο έξυπνες ελίτ . Αντίθετα, οι λιγότερο εκπαιδευμένες ελίτ, για παράδειγμα, αυτές που κυριάρχισαν στην Ιταλία για μεγάλο χρονικό διάστημα, είναι κοντόφθαλμες. Γι αυτές  η επιδίωξη χρηματικού οφέλους με κάθε μέσο είναι ένας σύντομος δρόμος για την εξουσία, αλλά κάνουν λάθος. Διότι έτσι είναι πιθανό να υποκύψουν σε άλλες, πιο ικανές, και οι οποίες κατά πάσα πιθανότητα θα καταφέρουν να διαχειριστούν καλύτερα την εξουσία που νόμιζαν ότι θα τους ανήκε για πάντα.

Ποιές, ελίτ, κατά τη γνώμη σας, κυβερνούν σήμερα την Ιταλία;

Η σημερινή Ιταλία κυβερνάται από μακριά. Δεν έχουμε δικιά μας εξωτερική πολιτική, δεν έχουμε την εξουσία να αποφασίζουμε για την τύχη της οικονομίας μας, δεν μπορούμε καν να αποφασίζουμε τον κρατικό προϋπολογισμό, διότι αυτό είχε ήδη κανονιστεί, όταν ο Μόντι υπέγραφε αυτές τις δεσμεύσεις στην αρχή της διακυβέρνησής του. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι είμαστε μια χώρα ελεγχόμενης κυριαρχίας, όπως λέγανε τις χώρες δορυφόρους της ΕΣΣΔ την εποχή του Μπρέζνιεφ. Μόνο που τότε είχαμε να κάνουμε με μια ελίτ αρτηριοσκληρωτική σχεδόν μουσειακή, ακίνητη. Οι δικές μας ελίτ είναι πιο εύκαμπτες. Στην περίπτωση της Ιταλίας, ωστόσο, υπάρχει μια λανθάνουσα αντίφαση μεταξύ των δυνατοτήτων,των οικονομικών και τεχνολογικών, της χώρας, και της μειοψηφούσας πολιτικής κατάστασης στην οποία έχουμε περιέλθει.

[--->]