"Ο πληθωρισμός είναι παντού και πάντα ένα νομισματικό φαινόμενο", έλεγε ο Μίλτον Φρίντμαν. Για τους μονεταριστές όπως αυτός, ο πληθωρισμός εμφανίζεται όταν η ποσότητα του χρήματος που κυκλοφορεί αυξάνεται ταχύτερα από την παραγωγή αγαθών και υπηρεσιών.
Υποθέτοντας ότι η κεντρική τράπεζα έχει τον έλεγχο της ποσότητας του χρήματος, οι μονεταριστές πίστευαν ότι για τα πληθωριστικά επεισόδια κατά κύριο λόγο υπεύθυνες ήταν οι νομισματικές αρχές.
Επιπλέον, οι μονεταριστές τόνιζαν τη σημασία των προσδοκιών: καθώς ο πληθωρισμός αυξάνεται, οι οικονομικοί παράγοντες αναθεωρούν προς τα πάνω τις προσδοκίες τους για τον πληθωρισμό, καθιστώντας δύσκολη την επιστροφή στη σταθερότητα των τιμών.
Επομένως, οι κεντρικές τράπεζες για να μειώσουν την ανεργία δεν θα έπρεπε να προσπαθούν να τονώσουν την οικονομική δραστηριότητα.
Τις ιδέες αυτές τις υιοθέτησαν και τις ριζοσπαστικοποίησαν οι νεοκλασικοί οικονομολόγοι τη δεκαετία του 1970 και ενσωματώθηκαν στη νεοκεϋνσιανή πρόταση, η οποία εξακολουθεί να αποτελεί την κύρια τάση της μακροοικονομίας σήμερα.
Σύμφωνα με αυτά τα μοντέλα, ο πληθωρισμός ξεσπάει όταν οι προσδοκίες για τον πληθωρισμό ξεπερνούν τα όρια και οι κεντρικές τράπεζες χάνουν την αξιοπιστία τους ως προς την ικανότητά τους να κρατήσουν σταθερές τις τιμές.
Κατά συνέπεια, η συνταγή για την καταπολέμηση της νομισματικής αστάθειας είναι πάντα η ίδια: αύξηση επιτοκίων, περιορισμός δαπανών, έλεγχος της ζήτησης και των προσδοκιών των νοικοκυριών και των επιχειρήσεων.
Πριν δύο χρόνια πολλοί πίστευαν ότι η άνοδος του πληθωρισμού θα ήταν προσωρινή. Ένα από τα επιχειρήματα που προβάλλονταν ήταν ότι οι προσδοκίες για τον πληθωρισμό παρέμεναν σταθερά σε χαμηλά επίπεδα. Ωστόσο, παρόλο που οι προσδοκίες αυτές δεν αυξήθηκαν σημαντικά από τότε, σήμερα ο πληθωρισμός εξακολουθεί να παραμένει σχετικά υψηλός.
Δέκα χρόνια πριν, πολλοί εξεπλάγησαν που η Μεγάλη Ύφεση δεν συνοδεύτηκε από αποπληθωρισμό και η ανάκαμψη που ακολούθησε δεν οδήγησε σε πληθωρισμό- σήμερα, αντίθετα, μας εκπλήσσει ο υπερβολικός πληθωρισμός. Η θεώρηση του πληθωρισμού ως καθαρά νομισματικού φαινομένου παραβλέπει σαφώς κάποια κρίσιμα στοιχεία.
Σε ένα νέο έγγραφο εργασίας(Working Paper), οι οικονομολόγοι Guido Lorenzoni και Iván Werning (2023), δύο οικονομολόγοι με επιρροή στην επικρατούσα τάση των οικονομολόγων, υποστηρίζουν ότι οι συνάδελφοί τους έχουν παραβλέψει μια θεμελιώδη αιτία του πληθωρισμού: την αντιπαράθεση, τη σύγκρουση.
Μέσω δύο μοντέλων,λοιπόν, οι επιστήμονες εξετάζουν τη σημασία που έχει η σύγκρουση των δύο αντίπαλων στρατοπέδων στον μηχανισμό του πληθωρισμού. Φτάνουν μάλιστα στο σημείο να αποκλείσουν το χρήμα και την πίστωση σε ένα από αυτά τα μοντέλα για να δείξουν ότι ο πληθωρισμός μπορεί να προκύψει μόνο από τη σύγκρουση και όχι από την υπερβολική δημιουργία χρήματος.
Δεν έχουν παραμελήσει όλοι οι οικονομολόγοι τη συγκρουσιακή προέλευση του πληθωρισμού, αλλά πρέπει να στραφεί κανείς στους ετερόδοξους οικονομολόγους για να δει ότι παίζει σημαντικό ρόλο. Οι Lorenzoni και Werning κάνουν σαφή αναφορά στο έργο των μετακεϋνσιανών, ιδίως στο θεμελιώδες άρθρο του μαρξιστή οικονομολόγου Robert Rowthorn (1977).
Σύμφωνα με την άποψη αυτή, ο πληθωρισμός προκύπτει από μια αντιπαράθεση στη διανομή του εισοδήματος μεταξύ ανταγωνιστικών ομάδων, όπως οι επιχειρηματίες και οι εργαζόμενοι. Από τη μία πλευρά, οι επιχειρήσεις οι οποίες προσπαθούν να διατηρήσουν ή να αυξήσουν τα κέρδη τους αυξάνοντας τις τιμές πώλησης. Από την άλλη, οι εργαζόµενοι οι οποίοι προσπαθούν να αυξήσουν τους ονοµαστικούς µισθούς τους προκειµένου να διατηρήσουν ή ακόμη και να αυξήσουν τους πραγµατικούς µισθούς τους.
Και στις δύο περιπτώσεις, όλα εξαρτώνται από το συσχετισμό δυνάμεων: οι επιχειρήσεις μπορούν εύκολα να αυξήσουν τις τιμές αν έχουν σημαντική δύναμη στην αγορά, δηλαδή αν είναι πιο δυνατοί από τους καταναλωτές- οι εργαζόμενοι μπορούν εύκολα να επιτύχουν αυξήσεις των πραγματικών μισθών αν είναι πιο δυνατοί από τους εργοδότες τους. Ο πληθωρισμός έχει κόστος, αλλά επιμένει επειδή οι ανταγωνιστικές ομάδες προσπαθούν να μη το επωμιστούν.
Να πούμε σαυτό το σημείο ότι οι αλλαγές στην αγορά εργασίας από τη δεκαετία του 1980, σε συνδυασμό με τις επιπτώσεις της παγκοσμιοποίησης, καθιστούν ένα τέτοιο σενάριο λιγότερο πιθανό: με τη μείωση του ρόλου της συνδικαλιστικής οργάνωσης και την αύξηση της επισφαλούς εργασίας οι εργαζόμενοι έχουν χάσει μέρος της διαπραγματευτικής τους δύναμης απέναντι στις επιχειρήσεις.
Αυτή ακριβώς η ιστορική ήττα της εργασίας έκανε δυνατή μια σαραντάχρονη περίοδο απίστευτα σταθερών τιμών, τη λεγόμενη Μεγάλη Μετριοπάθεια (Great Moderation) .
Αλλά, οι μισθοί δεν είναι το μόνο εισόδημα που μπορεί να τροφοδοτήσει ένα σπιράλ πληθωρισμού. Για παράδειγμα, ορισμένα στοιχεία υποδηλώνουν ότι τους τελευταίους μήνες μπορεί να βρισκόταν σε εξέλιξη ένα σπιράλ τιμών-μισθών.
Πώς το κυνήγι του κέρδους μπορεί να τροφοδοτήσει τον πληθωρισμό
Ο Άνταμ Σμιθ, ο Σκωτσέζος οικονομολόγος και φιλόσοφος του 18ου αιώνα που θεωρείται από πολλούς ως ο πατέρας της σύγχρονης οικονομικής θεωρίας, είχε κάτι να πει για τα υπερβολικά κέρδη:
"Οι έμποροι και οι μεγαλοπαραγωγοί παραπονιούνται πολύ για τις δυσμενείς επιπτώσεις που έχουν οι υψηλοί μισθοί στην αύξηση των τιμών και ότι έτσι μειώνεται η πώληση των προϊόντων τους στο εσωτερικό όσο και στο εξωτερικό. Δεν λένε τίποτα όμως για τις αρνητικές επιπτώσεις που έχουν τα υψηλά κέρδη. Παραμένουν σιωπηλοί για τις βλαβερές συνέπειες των κερδών τους. Διαμαρτύρονται μόνο για τα κέρδη των άλλων".
Το απόσπασμα, από το Βιβλίο Ι, Κεφάλαιο 9 του "An Inquiry into the Nature and Causes of the Wealth of Nations" (1776), όπου ο Σμιθ υποστηρίζει ότι μια αύξηση των κερδών έχει πολύ μεγαλύτερη δυναμική εξάπλωσης μέσω των αλυσίδων της αξίας από ό,τι μια αύξηση των μισθών.
Ο Σμιθ επεσήμανε ότι μια αύξηση των μισθών λειτουργεί ως απλός τόκος, ενώ μια αύξηση των κερδών λειτουργεί ως σύνθετος τόκος. Αν η κάθε επιχείρηση αυξήσει τους μισθούς κατά 5%, το τμήμα της τιμής ενός εμπορεύματος που αναλογεί στους μισθούς θα αυξηθεί ανάλογα με αυτή την αύξηση.
Αντίθετα, αν οι επιχειρήσεις μιας αλυσίδας αυξήσουν τις τιμές τους για να αυξήσουν τα κέρδη τους κατά 5%, ο τελικός αντίκτυπος αυτής της αύξησης των κερδών σε όλη την αλυσίδα θα είναι πολύ πιο αισθητός.
Η Γερμανίδα οικονομολόγος Ιζαμπέλλα Βέμπερ (Isabella Weber ) υιοθέτησε αυτή την απλή ιδέα στο έγγραφο εργασίας της του 2023 και την ενέταξε στη βιβλιογραφία για τη "Διαχείριση τιμών" (Gardiner Means) θέλοντας να δώσει μια αποδεκτή εξήγηση της τρέχουσας φάσης του πληθωρισμού.
Στο πλαίσιο του μονοπωλιακού καπιταλισμού, όπου οι καπιταλιστές έχουν μεγάλη δύναμη στην αγορά και μπορούν να καθορίζουν τις τιμές σχετικά ανεξάρτητα από τη δυναμική της προσφοράς και της ζήτησης, οι επιχειρήσεις συνήθως αποφεύγουν να μειώνουν τις τιμές προκειμένου να αποφύγουν επιζήμιους "πολέμους" με τους ανταγωνιστές, αλλά θα αυξήσουν τις τιμές αν αναμένουν ότι και άλλες επιχειρήσεις θα κάνουν το ίδιο, καθώς έτσι θεωρούν σίγουρο ότι το μερίδιο τους στην αγορά δεν θα πληγεί.
Μια γενικευμένη αύξηση του κόστους, όπως αυτή που παρατηρείται από το δεύτερο εξάμηνο του 2021 και μετά, δρα επομένως σε δύο μέτωπα: αφενός, δικαιολογεί την αύξηση των τιμών στους καταναλωτές, οι οποίοι έτσι είναι πιο πρόθυμοι να την αποδεχθούν- αφετέρου, λειτουργεί ως μηχανισμός συντονισμού μεταξύ των ίδιων των εταιρειών, δίνοντάς τους το μήνυμα ότι μπορούν να προστατεύσουν ή να αυξήσουν τα περιθώρια κέρδους τους χωρίς τον κίνδυνο απώλειας μεριδίου της αγοράς.
Επομένως, η παραδοσιακή και "υπεύθυνη" πολιτική της κεντρικής τράπεζας να ανταποκρίνεται σε κάθε αύξηση των τιμών με αύξηση των επιτοκίων κινδυνεύει να μην έχει τα επιθυμητά αποτελέσματα.
Αντιθέτως, θα μπορούσε να έχει αρνητικές συνέπειες στην απασχόληση και στις μισθολογικές τάσεις, μεταθέτοντας τα βάρη της οικονομικής συγκυρίας, όπως συμβαίνει συχνά, στους εργαζόμενους και στα ασθενέστερα τμήματα του πληθυσμού.
LORENZONI, Guido, & Iván WERNING (2023), “Inflation is conflict”, Working Paper
