Σε ένα
μυθιστόρημα πολύ της μόδας , όταν ήμουν νέος , Το Ζεν και η τέχνη συντήρησης της μοτοσικλέτας * του Ρόμπερτ Πίρσιγκ,
σε κάποιο σημείο του υπάρχει ο εξής προβληματισμός :
" Ναι και όχι ... αυτό ή εκείνο ... ένα ή μηδέν. Όλη η ανθρώπινη γνώση έχει κτιστεί πάνω σ’ αυτή τη στοιχειώδη βάση διαχωρισμού. Μια απόδειξη αυτού του πράγματος βρίσκεται στη μνήμη των υπολογιστών που αποθηκεύει όλη της την γνώση με τη μορφή δυαδικών πληροφοριών .Πολλά ένα πολλά μηδέν , τίποτα άλλο .
" Ναι και όχι ... αυτό ή εκείνο ... ένα ή μηδέν. Όλη η ανθρώπινη γνώση έχει κτιστεί πάνω σ’ αυτή τη στοιχειώδη βάση διαχωρισμού. Μια απόδειξη αυτού του πράγματος βρίσκεται στη μνήμη των υπολογιστών που αποθηκεύει όλη της την γνώση με τη μορφή δυαδικών πληροφοριών .Πολλά ένα πολλά μηδέν , τίποτα άλλο .
Συνήθως δεν βλέπουμε,επειδή δεν το έχουμε
συνηθίσει, ότι υπάρχει κι ένας τρίτος λογικός όρος, ισοδύναμος με το ναι και το
όχι, που είναι ικανός να διευρύνει την κατανόηση μας προς μία μη αναγνωρισμένη κατεύθυνση.
Δεν έχουμε καν ένα όρο που να τον περιγράψει και γι αυτό θα χρησιμοποιήσω το
γιαπωνέζικο MU.
Το MU σημαίνει "μη τίποτα". Όπως και
η "Ποιότητα", με το δάχτυλό δείχνει πέρα από τη διαδικασία του δυαδικού
διαχωρισμού.
Το MU λέει απλά : "μη τάξη , μη ένα,μη
μηδέν , μη ναι μη όχι". Δηλώνει ότι το περιεχόμενο της ερώτησης είναι
τέτοιο που μια απάντηση ναι- όχι είναι λανθασμένη και δεν θα έπρεπε να δοθεί . "Πάρε
πίσω την ερώτηση" είναι αυτό που σου λέει.
Το MU γίνεται κατάλληλο όταν το περιεχόμενο
της ερώτησης γίνεται πολύ μικρό για την αλήθεια της απάντησης".
Η συζήτηση σήμερα διεξάγεται πολλές φορές με όρους ναι/όχι . Για παράδειγμα : για την έξοδο ή την παραμονή στη ζώνη του ευρώ .Για την αντίθεση κεϋνσιανισμού / μονεταρισμού που χαρακτηρίζει την τρέχουσα συγκυρία. Για τη λιτότητα και τις διαρθρωτικές μεταρρυθμίσεις .
Είναι μια λογική από την οποία κατά τη γνώμη μου πρέπει να ξεφύγουμε,αλλά αν το κάνεις , κινδυνεύεις να απομονωθείς σε μια συζήτηση που γίνεται όλο και πιο υπεραπλουστευτική.Και δεν είναι τυχαίο ότι συχνά βρίσκομαι να υποστηρίζω θέσεις με τις οποίες αυτοί που συμφωνούν μετριούνται στα δάκτυλα του ενός χεριού.
Η συζήτηση σήμερα διεξάγεται πολλές φορές με όρους ναι/όχι . Για παράδειγμα : για την έξοδο ή την παραμονή στη ζώνη του ευρώ .Για την αντίθεση κεϋνσιανισμού / μονεταρισμού που χαρακτηρίζει την τρέχουσα συγκυρία. Για τη λιτότητα και τις διαρθρωτικές μεταρρυθμίσεις .
Είναι μια λογική από την οποία κατά τη γνώμη μου πρέπει να ξεφύγουμε,αλλά αν το κάνεις , κινδυνεύεις να απομονωθείς σε μια συζήτηση που γίνεται όλο και πιο υπεραπλουστευτική.Και δεν είναι τυχαίο ότι συχνά βρίσκομαι να υποστηρίζω θέσεις με τις οποίες αυτοί που συμφωνούν μετριούνται στα δάκτυλα του ενός χεριού.
Δεν είναι εύκολο
προφανώς να αναπτύξω ένα σκεφτικό διαφορετικό από τις σημερινές θέσεις της
αριστεράς μέσα σε δεκαπέντε λεπτά. Θα ήθελα να προτείνω κάποιες Θέσεις , όπως
έκανε και ο Μπερτινότι , αλλά αυτό δεν είναι δυνατόν εδώ . Στην ιστορική
παράδοση του εργατικού κινήματος ή μάλλον του κινήματος των εργατών και των
εργατριών) οι Θέσεις δεν είναι παρά δύο-τρεις φράσεις, οι οποίες ,όμως ,
ακολουθούνται από μια εκτενή επιχειρηματολογία
που τις επεξηγεί . Δεν έχω το χρόνο οπότε δεν θα προτείνω Θέσεις , στο
χρόνο όμως που έχω στη διάθεση μου , θα προτείνω ακολουθώντας την εποχή μας τιτιβίσματα
, χωρίς να κάνω κανένα σχόλιασμό.
1 . Η πρόσφατη παγκόσμια κρίση ξεσπά ως μια χρηματοπιστωτική και τραπεζική κρίση η οποία στη συνέχεια μετατρέπεται σε μια κρίση της πραγματικής οικονομίας. Είναι παράλογο να αντιπαρατίθενται οι δύο διαστάσεις. Είναι στενά συνδεδεμένες. Η μία δεν υπάρχει χωρίς την άλλη .
2 . Η παγκόσμια κρίση ξεσπά το 2007 , αν και συνηθως ως ημερομηνία έναρξης της λαμβάνεται το 2008 .
3 . Πρόκειται για την κρίση μιας νέας φάσης του καπιταλισμού,του λεγόμενου νεοφιλελευθερισμού .
4 . Ο νεοφιλελευθερισμός δεν είναι μονεταριστικός, και πολύ περισσότερο φιλελεύθερος .
5 . Ο νεοφιλελευθερισμός είναι αυτό που ο Hyman Minsky ονόμαζε καπιταλισμός διαχείρισης κεφαλαίων (money manager capitalism) και που εγώ χαρακτηρίζω ως "πραγματική υπαγωγή της εργασίας στη χρηματοοικονομία και το δανεισμό" ( μια υποδεέστερη ενσωμάτωση των "νοικοκυριών'' σ’ αυτό το κεφάλαιο) .
6 . Ο νεοφιλελευθερισμός ξεχωρίζει από μια άλλη διάσταση τόσο νέα όσο και η προηγούμενη, τη "συγκεντροποίηση χωρίς συγκέντρωση", με την οποίο συνδέεται η καθολική επισφαλής θέση του κόσμου της εργασίας .
7 . Ο νεοφιλελευθερισμός , στον αγγλοσαξονικό κόσμο ( αλλά όχι μόνο ) , χαρακτηρίζεται από ένα ολοένα και μεγαλύτερο ιδιωτικό χρέος - χρέος των νοικοκυριών, όχι χρέος των επιχειρήσεων.
8 . Το χρέος των νοικοκυριών εξελίχτηκε, ως προϊόν του καπιταλισμού των ασφαλιστικών ταμείων (σε άλλο σημείο τον ονομάζω "καπιταλισμό των συνταξιοδοτικών ταμείων" , ως σημαντικό παράδειγμα των διάφορων θεσμικών κεφαλαίων : ο Michele Aglietta τον αποκαλεί "καπιταλισμό των περιουσιακών στοιχείων" ,ο Luciano Gallino τον αναφέρει σαν καπιταλισμό με "τα λεφτά των άλλων") .
9 . Πρόκειται για ένα καπιταλισμό ο οποίος για ένα μεγάλο χρονικό διάστημα και με ολο και μεγαλύτερη δυναμική από το 1987-2007 (εκτός από ένα διάλλειμμα στις αρχές της νέας χιλιετίας ), εκτίναξε στα ύψη τις τιμές των "δραστηριοτήτων", πρώτα στη χρηματοπιστωτική αγορά , και μετά, στην "αγορά ακινήτων" . Ένας πληθωρισμός της αγοράς κεφαλαίων (capital market inflation) , όπως τoν ονομάζει ο Jan Toporowski .
10 . Ο νεοφιλελευθερισμός, στo επίκεντρο του αγγλοσαξονικού κόσμου ( κυρίως τις Ηνωμένες Πολιτείες ) είχε ως κινητήρια δύναμη της ζήτησης και ατμομηχανή της ανάπτυξης, την κατανάλωση με δανεικά, που βασιζόταν σ' αυτόν τον πληθωρισμό κεφαλαίων ενεργητικού capital asset.
11 . Ο νεοφιλελευθερισμός είναι τελικά ένα μοντέλο , που ανάγεται σε μια τριάδα που εγώ την ονομάζω, τριάδα του τραυματισμένου εργαζόμενου / μανιακού ( - καταθλιπτικού) αποταμιευτή / χρεωμένου καταναλωτή. Μια τριάδα που περιλαμβάνει και τη ναρκωμένη μεσαία τάξη (sedated middle class) του Toporowski.
12 .Ανάμεσα στους παγκόσμιους παίκτες της μεταποίησης και των υπηρεσιών είχε στο μεταξύ ξεσπάσει ένας "καταστροφικός" ανταγωνισμός με τις ακολουθούμενες επιθετικές επενδυτικές στρατηγικές. Το αποτέλεσμα ήταν να δημιουργηθεί μια χρόνια υπερπροσφορά σε ορισμένους τομείς ( κάτι που ανάδειξε με επιτυχία ο Jim Crotty ) .
13 .Η αλυσίδα παραγωγής αξίας αναδιοργανωνόταν σε βάθος,αλλά με χαρακτηριστικά όχι παγκόσμια ούτε διεθνή αλλά διεθνικά, ( για να γίνει κατανοητή αυτή η διαδικασία, είναι ιδιαίτερα χρήσιμες οι αναλύσεις του Francesco Garibaldo ) . Η διαστρωμάτωση στο δίκτυο των επιχειρήσεων είναι ανάλογη με τη διαφορετική σχετική ισχύ των μεμονωμένων μονάδων στην αλυσίδα. Στον επάνω πόλο βρίσκονται οι προμηθευτές επιχειρήσεων που έχουν αυτονομία επιχειρηματική και διαχειριστική, ενώ στον κάτω πόλο όσοι αγωνίζονται να επιβιώσουν . Η κατάσταση των εργαζομένων εξαρτάται από τη θέση που έχει η κάθε επιχείρηση στην αλυσίδα.
14 . Όταν το μοντέλο κατέρρευσε, αυτό που μας έσωσε από μια επανάληψη του Μεγάλου Κραχ (για να χρησιμοποιήσουμε τον τίτλο του βιβλίου του John Kenneth Galbraith ), όπως στη δεκαετία του τριάντα , δεν ήταν ο Ομπάμα ,παρά το δίχτυ προστασίας με το οποίο προστάτεψε το χρηματοπιστωτικό σύστημα, αλλά οι "αυτόματοι σταθεροποιητές" και, από τα τέλη του 2008 μέχρι τις αρχές του 2009 , ορισμένες διακριτικές πολιτικές ελλειμματικών δαπανών , και ειδικότερα η μόνη τεραστίων διαστάσεων κίνηση πραγματικά "κεϋνσιανή", η πολιτική δαπανών που χρηματοδοτείται με έλλειμματα του προϋπολογισμού (deficit spending) της Κίνας .
15 . Το νεοφιλελεύθερο μοντέλο δεν ήταν σε καμία περίπτωση ένα απολίτικο μοντέλο, αλλά ένα μοντέλο κατ' εξοχή πολιτικό, μιας υπερδραστήριας οικονομικής πολιτικής, το οποίο ορισμένοι συγγραφείς (ο Colin Crouch είναι ο πιο γνωστός και πριν από αυτόν , ο ομιλών) το ονόμασαν "ιδιωτικοποιημένο κευνσιανισμό".
16 . Υπήρχε κάποια άλλη λύση στο πεδίο της οικονομικής πολιτικής; Αν εξαιρέσουμε κάποιες ριζοσπαστικές και περιθωριακές προτάσεις , όπως τη δικιά μου, ναι . Αναφέρομαι σε αυτό που πολλές φορές έχω περιγράψει ως κοινωνικό φιλελευθερισμό. Για να γίνω σαφής, ο Κλίντον στις Ηνωμένες Πολιτείες ,ο Ζοσπέν στη Γαλλία , ο Πρόντι και ένα μέρος του ιταλικού Δημοκρατικού κόμματος, και πάει λέγοντας. Ο Μπλερ με τον τρόπο του δεν είναι παρά μια μέση οδό σκέψης (νεοφιλελευθερισμός και κοινωνικός φιλελευθερισμός είναι ιδεότυπα ) .
17 . Στο πεδίο της οικονομικής θεωρίας , ο νεοφιλελευθερισμός καλύπτει απόψεις ελάχιστα συμβατές όπως είναι η νέα κλασσική μακροοικονομία ,ο μονεταρισμός και η αυστριακή σχολή.Ο κοινωνικός - φιλελευθερισμός σαν σημείο αναφοράς του έχει τα νέα κεϋνσιανά οικονομικά , μέχρι τον Κρούγκμαν ή τον Στίγκλιτζ πριν αυτοί ριζοσπαστικοποιηθούν τα τελευταία χρόνια (περισσότερο πολιτικά παρά θεωρητικά ) .
18 . Ο νεοφιλελευθερισμός είναι αυθεντικά φιλελεύθερος στην αγορά εργασίας (επισφάλεια) και στο κράτος πρόνοιας ( ενάντια στην εργασία και στις γυναίκες) , αλλά δεν είναι ενάντια στα μονοπώλια και τους ελλειμματικούς προϋπολογισμούς βλέπε Ρέιγκαν, Μπους, Μπερλουσκόνι).
19 . Ο κοινωνικός φιλελευθερισμός είναι υπέρ της απελευθέρωσης της αγοράς αγαθών και υπηρεσιών ( αντιτράστ ) και των διάφορων μορφών του Συμφώνου Σταθερότητας , αλλά υποστηρίζει αναδιανεμητικές πολιτικές που, μεταξύ άλλων, επιδιώκουν να μετασχηματίσουν την επισφάλεια και την ευελιξία ,προστατεύοντας την εργασία.
20 . Κανένας από τους δύο δεν είναι πραγματικά φιλελεύθερος . Στην πραγματικότητα, ο φιλελευθερισμός ( όπως και η παγκοσμιοποίηση και ο μεταφορντισμός ) απλά δεν είναι ούτε και ήταν ποτέ , δεξιός ή αριστερός. Ούτε και ποτέ θα υπάρξει τέτοιος. Νεοφιλελευθερισμός δεν σημαίνει , απλουστευτικά, "λιγότερο κράτος" αλλά μάλλον επιβολή από τα πάνω ενός κοινωνικού μοντέλου όπου ο ανταγωνισμός και η χειραγώγηση διαπλέκονται σε βάθος (μια θέση που πρόσφατα έχει αναδείξει ξανά και έχει εμβαθύνει ο Philip Mirowski ) .
21 . Η κρίση έχει πετάξει στην άκρη τον κοινωνικό φιλελευθερισμό, αλλά και ο νεοφιλελευθερισμος όπως τον ξέραμε, είναι νεκρός . Το παράδοξο είναι ότι την κρίση του νεοφιλελευθερισμού την διαχειρίζονται οι ίδιοι οι νεοφιλελεύθεροι . Ο νεοφιλελευθερισμός είναι ένα ζόμπι . Η ξέφρενη αναζήτηση νέων φουσκών δεν κατάφερε να επαναφέρει την ανάπτυξη .
22 . Η ευρωπαϊκή κρίση δεν ξεκίνησε ως κρίση του ευρώ , αλλά στην αρχή, εξ "αντανακλάσεως" από την παγκόσμια κρίση . Αν είναι κάτι που πρέπει να διευκρινιστεί είναι το πώς μέχρι τότε οι αντιφάσεις του ενιαίου νομίσματος παρέμεναν σε λανθάνουσα κατάσταση.
23 .Η Ευρώπη σωθηκε και αυτή , από τα μέσα του 2008 μέχρι τα μέσα του 2009 , με κεϋνσιανές πολιτικές , και η χώρα που τις άσκησε με περισσότερο πάθος και ευφυΐα ονομάζετε Γερμανία .
24 . Η κρίση στην Ευρώπη επιστρέφει και πάλι θεαματικά μετά το ξέσπασμα της ελληνικής κρίση, και η κατάσταση ντόμινο με την Ιρλανδία , την Πορτογαλία , την Ισπανία και την Ιταλία , αν και απόλυτα προβλέψιμη – επιδεινώνεται και παίρνει δραματικές διαστάσεις το 2011 .
25 . Η ευρωπαϊκή κρίση δεν είναι κρίση του δημόσιου χρέους . Η έκρηξη του "δημόσιου" χρέους είναι η άλλη όψη της κρίσης του ιδιωτικού χρέους , είτε με την άμεση μεταφορά του χρέους από τον ιδιωτικό στο δημόσιο τομέα, είτε ως αποτέλεσμα της πτώσης του Ακαθάριστου Εγχώριου Προϊόντος που οφείλεται στις πολιτικές μείωσης της ζήτησης .
26 . Η λιτότητα είναι ( όπως λένε στα αγγλικά ) self-defeating: αυτοκαταστροφική , αντιπαραγωγική.
27 . Το νεο- μερκαντιλιστικό ευρωπαϊκό μοντέλο της κερδοφορίας μέσω καθαρών εξαγωγών ( ένα μοντέλο Luxemburg- Kalecki ) , το οποίο έκανε την ευρωπαϊκή ήπειρο να εξαρτηθεί από την εξωτερική ζήτηση και ολο και περισσότερο από την δυναμική των ΗΠΑ, μπήκε σε κρίση μεταξύ 2007 και 2008 . Η ιδέα της αποσύνδεσης (de-linking) από τις ΗΠΑ , αποδείχθηκε όπως ήταν αναμενόμενο, μια ψευδαίσθηση .
28 . Η κρίση της νομισματικής ένωσης δεν είναι κρίση του ισοζυγίου πληρωμών , δεν είναι κρίση του ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών, δεν είναι κρίση των εμπορικών ισοζυγίων . Αυτό φυσικά - όπως υποστηρίξαμε ο Joseph Halevi και εγώ, αντίθετα με την διάχυτη αντίληψη των αριστερών οικονομολόγων το 2005 ( οι οποίοι ήταν σχεδόν όλοι πεισμένοι ότι η αιτία της κρίσης βρισκόταν στο Σύμφωνο Σταθερότητας , και ασχολούνταν σε μία μάχη αμφίβολης έκβασης με τη "σταθεροποίηση του δημόσιου χρέους" ) - κάτι που δεν σημαίνει φυσικά ότι οι ανισορροπίες αυτές δεν έχουν πραγματικές καταστροφικές συνέπειες. Ωστόσο, δεν αφορούν άμεσα , την κρίση του ευρώ .
29 . Σε μια ενιαία νομισματική ζώνη, οι ανισορροπίες είναι ο κανόνας ( Marcello De Cecco ) . Σε μια ενιαία νομισματική ζώνη , με ενιαίο σύστημα πληρωμών , υπάρχει ένας μηχανισμός αυτόματης εξισορρόπησης των ελλειμμάτων του ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών από την πλευρά των σχέσεων χρέους- πίστωσης. Ο μηχανισμός αυτός ονομάζεται Target 2 .
30 . Έχει δίκιο ο Randall Wray : Ανισορροπίες,ποιες ανισορροπίες; (Imbalances,what imbalances ?) Οι οικονομικές ανισορροπίες ισορροπούν . Το πρόβλημα είναι μάλλον ότι οι οικονομικές ανισορροπίες σηματοδοτούν ασύμμετρες σχέσεις εξουσίας , και εγώ θα πρόσθετα , πίσω από τις "σχέσεις εξουσίας " βρίσκονται " σχέσεις ταξικές ".
31 . Η θεσμική δομή του ευρώ ασφαλώς και ήταν λάθος από τη γέννηση του κι όλας. Αυτό ήταν ήδη γνωστό από πριν : δεν θα έπρεπε να μπούμε στο ενιαίο νόμισμα . Ο Μπερτινότι και ο Alfonso Gianni , θα θυμούνται ότι εκείνη την περίοδο το συζητήσαμε , και ειδικά τότε που η αριστερά, και το κόμμα στο οποίο ανήκαν και που ήταν βαθειά χωμένο στο "σύστημα" , ψήφιζε την ένταξη στο ευρώ . Ένα λάθος για το οποίο σήμερα πληρώνουμε ακριβά τις συνέπειες.
32 . Αυτό δεν σημαίνει ότι η θεσμική δομή του ευρώ έμεινε η ίδια. Έγιναν σημαντικές αλλαγές , πρώτα από τον Τρισέ και μετά επί Ντράγκι. Για παράδειγμα, αν και τυπικά, η Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα ,δεν θα πρεπε, κανονικά,να είναι δανειστής έσχατης ανάγκης ,στη συνέχεια έγινε όλο και περισσότερο , πρώτα των τραπεζών και μετά , έστω και έμμεσα των κρατών.
33 . Το ευρώ είναι εδώ για να μείνει – αν και μακροπρόθεσμα δεν είναι σίγουρο ότι θα παραμείνει (όλοι όμως γνωρίζουμε ότι μακροπρόθεσμα θα είμαστε όλοι νεκροί ) . Αυτά τα δύο δεν είναι αντιφατικά. Το σχέδιο του Ντράγκι , που στήριξε σε αρκετές περιπτώσεις η Αγκελα Μέρκελ, είναι να οικοδομηθεί κάτι που αυτή τη στιγμή δεν υπάρχει , ένα ενιαίο καπιταλιστικό σχήμα , διαρθρωμένο σε ευρωπαϊκή κλίμακα , προς το παρόν όχι μια κυβέρνηση της Ευρώπης,αλλά τουλάχιστον μία ευρωπαϊκή διακυβέρνηση . Οι νομισματικές ενώσεις, δολάριο , μάρκο, λίρα δεν ήταν κάποιο σχέδιο επί χάρτου, αλλά η συνέπεια πολέμων και καταπίεσης .
34 . Υπάρχουν εναλλακτικές προτάσεις ; Στο παρελθόν,αναμφίβολα είχαμε : το "κοινό νόμισμα" , για παράδειγμα. Όχι ότι ήταν κάτι πολύ πρωτότυπο , αλλά επειδή εγώ σε μία ανταλλαγή απόψεων με τη Suzanne De Brunhoff ,το είχα προτείνει ως μια εναλλακτική λύση για το "ενιαίο νόμισμα". Έτσι έγινε της μόδας μετά από κάποιο διάστημα από τον Frédéric Lordon . Όπως σημειώνει , νομίζω ,ο Alfonso Gianni , πρόκειται για εφαρμογή του bancor του Κέυνς στην Ευρώπη ,της πρότασής του στο Bretton Woods : Δεν είναι ένα νόμισμα που κυκλοφορεί , όπως το ευρώ ,αλλά ένα νόμισμα των κεντρικών τραπεζών ( στην περίπτωση μας , των κρατών-μελών της Ευρωπαϊκής Ενωσης ) . Η αρχική ιδέα (μια πρόταση , τότε , νομίζω , και του Jacques Mazier ) ήταν να δημιουργηθεί ένα σύστημα σταθερών αλλά προσαρμόσιμων ισοτιμιών, που θα περιλάμβανε τον έλεγχο των κεφαλαίων και θα εντασσόταν σε μια συνολικότερη ιδέα του διεθνούς συστήματος συναλλαγματικών ισοτιμιών με βάση τους στόχους του εύρους διακύμανσης των ισοτιμιών (target-zones) όπως έγραφε τότε ο Francesco Farina .
35 . Σήμερα , η μετάβαση από τη σημερινή κατάσταση στο κοινό νόμισμα δεν είναι καθόλου εύκολη. Δεν βλέπω με ποιο τρόπο θα μπορούσαμε να συντονίσουμε τη διάλυση του ευρώ . Εάν μπορούσε να υπάρξει συντονισμός , τότε, ίσως να ήταν δυνατός και ο ομαλός μετασχηματισμός του ευρώ κάτι για το οποίο αμφιβάλλω πολύ .
36 . Άλλο είναι να μην μπαίνεις σε μια νομισματική ένωση , και άλλο είναι να αποχωρείς. Δεν είναι το ίδιο με την υποτίμηση του νομίσματος. Αυτό στο παρελθόν, ευνόησε κυρίως, το σύστημα των μικρών και μεσαίων επιχειρήσεων , και τις εξαγωγές , αλλά δεν συνοδεύτηκε από καμία βιομηχανική και διαρθρωτική πολιτική που να βελτίωνε μακροπρόθεσμα την ποιότητα της παραγωγής μας.
37 . Δεν είναι το ίδιο , ούτε με την έξοδο από το Ευρωπαϊκό Νομισματικό Σύστημα , όπως το 1992-93 κάτι που, όμως, συνοδεύτηκε από την καταστροφή, αυτών των λίγων που απέμειναν από τις εργατικές ενώσεις ως αυτόνομα υποκείμενα. Σήμερα,βρισκόμαστε εντός μιας "μεγάλης κρίσης" και όχι εντός μιας κρίσης συγκυριακού χαρακτήρα, μια μεγάλη "καπιταλιστική" κρίση , η οποία δεν ισοδυναμεί με κατάρρευση (κάθε άλλο) αλλά ξεχωρίζει έναν ετοιμοθάνατο καπιταλισμό από ένα άλλο ανερχόμενο μοντέλο, τα χαρακτηριστικά του οποίου δεν είναι ακόμη σαφή . Η σύγκριση έχει αξία μόνο υπό την έννοια ότι δεν αποκλείεται διόλου η έξοδος από το ευρώ να δώσει το έναυσμα για περισσότερη και όχι λιγότερη , λιτότητα .
38 . Ακόμη και η ιδέα των δύο διαφορετικών ευρώ έχει τις ίδιες δυσκολίες που αναφέρθηκαν πιο πάνω : πώς περνάς από εδώ, εκεί . Επίσης, η άποψη ότι οι χώρες του Νότου αντιμετωπίζουν τα ίδια προβλήματα , επειδή όλες έχουν ένα έλλειμμα του ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών είναι λάθος : δεν υπάρχει ένα και μοναδικό μοντέλο της περιφέρειας αλλά έχουμε να κάνουμε με διαφορετικά μοντέλα , όπως αποδεικνύει η περίοδος 2001-2007 .
39 . Ένα ευρώ μόνο για τη Νότια Ευρώπη θα αναπαρήγαγε , σε διαφορετική κλίμακα , τις ίδιες αντιφάσεις του ευρώ , με την Ιταλία ή τη Γαλλία να παίρνουν τη θέση της Γερμανίας .
40 . Υπάρχει και το πρόβλημα της ένταξης σ’ αυτή τη δυναμική της Γαλλίας. Εξάλλου η Γαλλία είναι αυτή που εμπνεύστηκε το ευρώ . Και αυτό είναι το μακροπρόθεσμο σχέδιο του χρηματιστικού της κεφαλαίου. Πάντως τα μακροοικονομικά στοιχεία, των δημόσιων οικονομικών της , του εξωτερικού ισοζυγίου της ,της κατάστασης της βιομηχανίας της ,της ευρωστίας του τραπεζικού της συστήματος, δεν είναι καθόλου υγιή. Η Γαλλία είναι η χώρα,μαζί με τη Γερμανία, που ωφελήθηκε περισσότερο από το ευρώ ,και ίσως ακόμη περισσότερο : Αρκεί να δει κανείς το σπρεντ με το επιτόκιο των γερμανικών ομολόγων δεκαετίας. Περισσότερο και από τη Γερμανία , η Γαλλία είναι το πρόβλημα .
41 . Ομαλή διάλυση του ευρώ : εύκολο στα λόγια, δύσκολο στην πράξη .
42 . Επιστροφή στο καθεστώς εθνικής νομισματικής κυριαρχίας : απατηλό σύνθημα, αν και πολύ διαδεδομένο στις μέρες μας . Δεν ξέρω αν είχαμε ποτέ απολαύσει μια πραγματική νομισματική κυριαρχία ( ο ομιλών έχει κάποιες γνώσεις ιστορίας και πολιτικής, όχι και τόσο "πασαλείμματα") , αλλά σίγουρα μερικές υποτιμήσεις του νομίσματος δεν ήταν και τόσο "ευγενικές" απέναντι στον ιταλικό λαό.
43 . Επιπλέον, σχετικά με το ζήτημα των ισοζυγίων τρεχουσών συναλλαγών : δεν πρέπει να ξεχνάμε , όπως και με το ζήτημα του κρατικού προϋπολογισμού, ότι σε κάθε χρέος αντιστοιχεί μία πίστωση. Για παράδειγμα , όποιος λέει : "Εμείς δεν πληρώνουμε το χρέος " θα πρέπει να γνωρίζει ότι πίσω από το δημόσιο χρέος , υπάρχει το ιδιωτικό χρέος, των νοικοκυριών. Των μεσαίων τάξεων. Των εργαζόμενων.
44 . Η πολύ μεγάλη προσοχή που δίνεται σήμερα, στα ισοζύγια τρεχουσών συναλλαγών δίνει την ψευδαίσθηση ότι "βλέπουν" στις ( καθαρές ) ροές χρηματοδότησης την αιτία των ανισορροπιών κέντρου και περιφέρειας κάτι που δεν είναι αλήθεια: μια χώρα μπορεί να έχει ισοσκελισμένο ισοζύγιο και να χρηματοδοτεί όλες τις αυτόνομες δαπάνες της στο εξωτερικό , κάτι που δημιουργεί αποθεματικά που μένουν στο εσωτερικό. Αυτή, όμως η χρηματοδότηση μπορεί να είναι επισφαλής , και την άλλη μέρα το πρωί να μην υπάρχει. Πρέπει , με λίγα λόγια , να προσέχουμε τις ακαθάριστες ροές και όχι τις καθαρές ροές χρηματοδότησης , αν θέλουμε να μάθουμε κάτι από τη σημερινή οικονομία, όπως μας θυμίζουν, αναφερόμενοι στην παγκόσμια κρίση ο Claudio Borio και ο Frank Piti Dysiatat .
45 . Σε ένα σύστημα με πιστωτικό χρήμα - όπως όλα τα σύγχρονα νομισματικά συστήματα- αυτές οι ανισορροπίες μπορεί να παραταθούν για ένα μεγάλο χρονικό διάστημα. Εξαρτάται από την κεντρική τράπεζα , αν αυτή απαγορεύει την αναχρηματοδότηση της οικονομίας , τότε αυτό σημαίνει απλά και καθαρά ,κατάρρευση . Τα αποθεματικά είναι ενδογενή : δεν υπάρχει πολλαπλασιαστής, υπάρχει διαιρέτης τραπεζικής πίστης. Στην πραγματικότητα , η Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα διαχειρίζεται το μετασχηματισμό του ευρωπαϊκού συστήματος και την αναδιάρθρωση των κοινωνικών σχέσεων , από την εργασία ως την κοινωνική πρόνοια , περνώντας από τη μία κρίση στην άλλη , εμποδίζοντας, όμως,τον εκφυλισμό τους
46 . Υπάρχουν άλλες προτάσεις γενικότερης οικονομικής πολιτικής; Ναι .Μία είναι η "μετριοπαθής πρόταση" του Γιάννη Βαρουφάκη , μόνος του αρχικά ,στη συνέχεια με τον Stuart Holland και τώρα με τον Jamie Galbraith . Ο Μπερτινότι θα θυμάται ότι έφερα τον Βαρουφάκη στην Ιταλία πριν χρόνια (διοργανώσαμε και μια συνάντηση με τον Ferrero και την Κομουνιστική Επανίδρυση) και ,τότε, θυμήθηκε τον παραλληλισμό της σημερινής κατάστασης στην Ελλάδα με εκείνη της Γερμανίας, της Συνθήκης των Βερσαλλιών και την κρίση του Κέυνς .
47 . Ο Βαρουφάκης , με τον Holland και τον Galbraith , προτείνουν τα ευρωομόλογα , μια αμοιβαιοποίηση του χρέους που επιτρέπει να γίνουν επενδύσεις σε υποδομές σε ευρωπαϊκό επίπεδο, και να υπάρξει μια πραγματική τραπεζική ένωση . Εγώ θα πρόσθετα και την ανάγκη μιας συντονισμένης επέκτασης των δημόσιων δαπανών κάτι που θα επέτρεπε να παρακαμφθούν τα εμπόδια ενός σφικτού ευρωπαϊκού προϋπολογισμού που στραγγαλίζει στη γένεση της την οποία δυνατότητα επεκτατικής δημοσιονομικής πολιτικής .
48 . Νομίζω, όμως, ότι όλα αυτά θα πρέπει να περιλαμβάνονται σε ένα ευρύτερο εννοιολογικό και πολιτικό πλαίσιο ( και οικονομικής πολιτικής ) , αυτό στο όποιο έχει αναφερθεί η Laura Pennacchi. Δεν πρέπει απλά να επιστρέψουμε στον Κέυνς , πρέπει να πάμε πέρα από τον Κέυνς , σε κάποιο βαθμό, επιστρέφοντας πρώτα στον Κέυνς , δηλαδή στο New Deal . Μαζί με τον Halevi,αυτό το λέμε από το 2008 , ακόμη και πριν την κρίση , όταν υποστηρίζαμε , παρά την κριτική που μας ασκούσε η πολιτική και οικονομική αριστερά, την ανάγκη για αύξηση, και όχι σταθεροποίηση του λόγου χρέους / ΑΕΠ. Σ’ αυτό προηγήθηκε ( με τον τρόπο του ) ο Giavazzi.
49 . Η "ανάκαμψη" δεν πρέπει να διαχωρίζεται από αυτό που ο Κέυνς ονομάζει, σε επιστολή του προς τον Ρούζβελτ ,"μεταρρύθμιση": οι επεκτατικές οικονομικές πολιτικές κατά της λιτότητας δεν πρέπει να διαχωρίζονται από μια διαφορετική και καλύτερη σύνθεση της παραγωγής , και από το στόχο της πλήρους και ποιοτικής απασχόλησης με το κράτος πρωτεργάτη και των δύο στόχων μαζί και ταυτόχρονα .Ο Κέυνς τους στόχους τους έβαζε κατά σειρά : πρώτα ανάκαμψη, μετά μεταρρύθμιση . Εγώ τους βλέπω να υλοποιούνται ταυτόχρονα.
51 .Από το 1993 , υποστήριζα ένα τέτοιο εγχείρημα , επικαλούμενος το "Σχέδιο εργασίας" της αριστερής εργατικής συνομοσπονδίας CGIL στα τέλη της δεκαετίας του σαράντα, καθώς και το ''Στρατό εργασίας'' των οικονομολόγων Ernesto Rossi και Paolo Sylos Labini .
52 . Μόνο στα πλαίσια μιας τέτοιας συζήτησης είναι θετική η παροχή ενός εισοδήματος επιβίωσης, συνδεδεμένο με την απόδοση μιας ''κοινωνικής'' εργασίας ζωτικής σημασίας . Σε αντίθετη περίπτωση , όπως παρατήρησε σε μια συζήτηση στην εφημερίδα "μανιφέστο" η Giovanna Vertova , θα πρόκειται για ένα μέσο ενός ανανεωμένου συστήματος Speenhamland (στμ. 1795, Αγγλία, είδος κοινωνικού μισθού, με τη μορφή επιδόματος από το δημόσιο ταμείο προς όλους τους εργαζομένους των οποίων τα εισοδήματα ήταν κατώτερα του ορίου επιβίωσης) , για το οποίο και ο Polanyi και ο Μαρξ εκφράστηκαν πολύ κριτικά και δικαίως .
53 . Με την πτώση της κατανάλωσης με δανεικά , έγινε αδύνατη η καθαρή εξαγωγή εμπορευμάτων στο φεγγάρι, τις επενδύσεις να μη καταφέρνουν να κλείσουν το νομισματικό κύκλωμα (όχι μόνο σε περιόδους κρίσης , αλλά ακόμα και όταν τα πράγματα πηγαίνουν καλά ) , η μόνη δυνατή κινητήρια δύναμη για την ανάπτυξη είναι οι ελλειμματικές δαπάνες του δημοσίου, που κατά την αριστερά πρέπει να στοχεύουν σε ένα διαφορετικό "τι , πώς, πόσο" πρέπει να παράγουμε.
53 . Έξοδος από το χρέος μπορεί να γίνει ή με διαγραφή του, ή με πτώχευση ή με πληθωρισμό , ή με μεγέθυνση ( ακόμα κι αν την πούμε ανάπτυξη ) . Στις Ηνωμένες Πολιτείες , όπως μας διδάσκει ο Jamie Galbraith , κάποια στιγμή ο ενυπόθηκος δανεισμός παρακμάζει , με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, ενώ στην Ευρώπη επιβάλλεται η παραμονή του όπως αυτή ενός πτώματος, μπλοκάροντας τους διάφορους δρόμους ελάφρυνσης ή διαγραφής του . Δεν πρόκειται για μια βιώσιμη κατάσταση , και αργά ή γρήγορα θα βρεθεί μια διέξοδος ,που θα περιλαμβάνει την επέκταση των δημόσιων δαπανών. Αλλά,δεν είναι βέβαιο ότι θα πρόκειται για μια αριστερή λύση.
53 . Η αριστερή λύση υπάρχει, και είναι αυτή του Minsky ( όχι κατά γράμμα , αλλά σύμφωνα με το πνεύμα του) : κοινωνικοποίηση των επενδύσεων , κοινωνικοποίηση της απασχόλησης , κοινωνικοποίηση του χρηματοπιστωτικού συστήματος . Στο βιβλίο του , Ο Κέυνς και η αστάθεια του καπιταλισμού , η κοινωνικοποίηση της οικονομίας περιγράφεται ως μια κριτική του κεϋνσιανισμού , των τριάντα χρόνων δόξας, 1945 - 1973 (trentes Glorieuses), όπως σήμερα ονομάζεται , ο ίδιος ο Κέυνς.
54 . Η διέξοδος μπορεί να διατυπωθεί με τα λόγια του Alain Parguez : πρέπει να προγραμματίσουμε "καλά" ελλείμματα, διαφορετικά ο νεοφιλελευθερισμός δεν θα διαγράψει το έλλειμμα , αλλά αντίθετα θα δημιουργήσει, κατά κάποιο τρόπο αυτόματα, "κακά" ελλείμματα.
55 . Τα ελλείμματα και το δημόσιο χρέος ,αντιμετωπίζονται με την ανάπτυξη του ιδιωτικού τομέα , τη χρηματοδότηση επιχειρήσεων, τα "καλά" ελλείμματα του Parguez , και την τριπλή κοινωνικοποίηση της οικονομίας του Minsky , που όμως δημιουργούν κοινωνικές αξίες χρήσης .
56 . Το μακροπρόθεσμο επενδυτικό πρόγραμμα , οι καινοτομιες, η αύξηση της παραγωγικότητας του συστήματος , η αύξησης της απασχόλησης όλα αυτά είναι στοιχεία που εξαρτώνται στενά από στοχευμένες κρατικές παρεμβάσεις.
57 . Στη δομικών διαστάσεων παρέμβαση του δημόσίου περιλαμβάνονται και ζητήματα "εναλλακτικής" οικονομικής πολιτικής, όπως είναι αυτά της ισότητας των φύλων και του περιβάλλοντος. Δεν μπορώ να αναπτύξω εδώ την ουσία αυτών των δύο ζητημάτων, ελπίζω να το κάνουν άλλοι / ες.
1 . Η πρόσφατη παγκόσμια κρίση ξεσπά ως μια χρηματοπιστωτική και τραπεζική κρίση η οποία στη συνέχεια μετατρέπεται σε μια κρίση της πραγματικής οικονομίας. Είναι παράλογο να αντιπαρατίθενται οι δύο διαστάσεις. Είναι στενά συνδεδεμένες. Η μία δεν υπάρχει χωρίς την άλλη .
2 . Η παγκόσμια κρίση ξεσπά το 2007 , αν και συνηθως ως ημερομηνία έναρξης της λαμβάνεται το 2008 .
3 . Πρόκειται για την κρίση μιας νέας φάσης του καπιταλισμού,του λεγόμενου νεοφιλελευθερισμού .
4 . Ο νεοφιλελευθερισμός δεν είναι μονεταριστικός, και πολύ περισσότερο φιλελεύθερος .
5 . Ο νεοφιλελευθερισμός είναι αυτό που ο Hyman Minsky ονόμαζε καπιταλισμός διαχείρισης κεφαλαίων (money manager capitalism) και που εγώ χαρακτηρίζω ως "πραγματική υπαγωγή της εργασίας στη χρηματοοικονομία και το δανεισμό" ( μια υποδεέστερη ενσωμάτωση των "νοικοκυριών'' σ’ αυτό το κεφάλαιο) .
6 . Ο νεοφιλελευθερισμός ξεχωρίζει από μια άλλη διάσταση τόσο νέα όσο και η προηγούμενη, τη "συγκεντροποίηση χωρίς συγκέντρωση", με την οποίο συνδέεται η καθολική επισφαλής θέση του κόσμου της εργασίας .
7 . Ο νεοφιλελευθερισμός , στον αγγλοσαξονικό κόσμο ( αλλά όχι μόνο ) , χαρακτηρίζεται από ένα ολοένα και μεγαλύτερο ιδιωτικό χρέος - χρέος των νοικοκυριών, όχι χρέος των επιχειρήσεων.
8 . Το χρέος των νοικοκυριών εξελίχτηκε, ως προϊόν του καπιταλισμού των ασφαλιστικών ταμείων (σε άλλο σημείο τον ονομάζω "καπιταλισμό των συνταξιοδοτικών ταμείων" , ως σημαντικό παράδειγμα των διάφορων θεσμικών κεφαλαίων : ο Michele Aglietta τον αποκαλεί "καπιταλισμό των περιουσιακών στοιχείων" ,ο Luciano Gallino τον αναφέρει σαν καπιταλισμό με "τα λεφτά των άλλων") .
9 . Πρόκειται για ένα καπιταλισμό ο οποίος για ένα μεγάλο χρονικό διάστημα και με ολο και μεγαλύτερη δυναμική από το 1987-2007 (εκτός από ένα διάλλειμμα στις αρχές της νέας χιλιετίας ), εκτίναξε στα ύψη τις τιμές των "δραστηριοτήτων", πρώτα στη χρηματοπιστωτική αγορά , και μετά, στην "αγορά ακινήτων" . Ένας πληθωρισμός της αγοράς κεφαλαίων (capital market inflation) , όπως τoν ονομάζει ο Jan Toporowski .
10 . Ο νεοφιλελευθερισμός, στo επίκεντρο του αγγλοσαξονικού κόσμου ( κυρίως τις Ηνωμένες Πολιτείες ) είχε ως κινητήρια δύναμη της ζήτησης και ατμομηχανή της ανάπτυξης, την κατανάλωση με δανεικά, που βασιζόταν σ' αυτόν τον πληθωρισμό κεφαλαίων ενεργητικού capital asset.
11 . Ο νεοφιλελευθερισμός είναι τελικά ένα μοντέλο , που ανάγεται σε μια τριάδα που εγώ την ονομάζω, τριάδα του τραυματισμένου εργαζόμενου / μανιακού ( - καταθλιπτικού) αποταμιευτή / χρεωμένου καταναλωτή. Μια τριάδα που περιλαμβάνει και τη ναρκωμένη μεσαία τάξη (sedated middle class) του Toporowski.
12 .Ανάμεσα στους παγκόσμιους παίκτες της μεταποίησης και των υπηρεσιών είχε στο μεταξύ ξεσπάσει ένας "καταστροφικός" ανταγωνισμός με τις ακολουθούμενες επιθετικές επενδυτικές στρατηγικές. Το αποτέλεσμα ήταν να δημιουργηθεί μια χρόνια υπερπροσφορά σε ορισμένους τομείς ( κάτι που ανάδειξε με επιτυχία ο Jim Crotty ) .
13 .Η αλυσίδα παραγωγής αξίας αναδιοργανωνόταν σε βάθος,αλλά με χαρακτηριστικά όχι παγκόσμια ούτε διεθνή αλλά διεθνικά, ( για να γίνει κατανοητή αυτή η διαδικασία, είναι ιδιαίτερα χρήσιμες οι αναλύσεις του Francesco Garibaldo ) . Η διαστρωμάτωση στο δίκτυο των επιχειρήσεων είναι ανάλογη με τη διαφορετική σχετική ισχύ των μεμονωμένων μονάδων στην αλυσίδα. Στον επάνω πόλο βρίσκονται οι προμηθευτές επιχειρήσεων που έχουν αυτονομία επιχειρηματική και διαχειριστική, ενώ στον κάτω πόλο όσοι αγωνίζονται να επιβιώσουν . Η κατάσταση των εργαζομένων εξαρτάται από τη θέση που έχει η κάθε επιχείρηση στην αλυσίδα.
14 . Όταν το μοντέλο κατέρρευσε, αυτό που μας έσωσε από μια επανάληψη του Μεγάλου Κραχ (για να χρησιμοποιήσουμε τον τίτλο του βιβλίου του John Kenneth Galbraith ), όπως στη δεκαετία του τριάντα , δεν ήταν ο Ομπάμα ,παρά το δίχτυ προστασίας με το οποίο προστάτεψε το χρηματοπιστωτικό σύστημα, αλλά οι "αυτόματοι σταθεροποιητές" και, από τα τέλη του 2008 μέχρι τις αρχές του 2009 , ορισμένες διακριτικές πολιτικές ελλειμματικών δαπανών , και ειδικότερα η μόνη τεραστίων διαστάσεων κίνηση πραγματικά "κεϋνσιανή", η πολιτική δαπανών που χρηματοδοτείται με έλλειμματα του προϋπολογισμού (deficit spending) της Κίνας .
15 . Το νεοφιλελεύθερο μοντέλο δεν ήταν σε καμία περίπτωση ένα απολίτικο μοντέλο, αλλά ένα μοντέλο κατ' εξοχή πολιτικό, μιας υπερδραστήριας οικονομικής πολιτικής, το οποίο ορισμένοι συγγραφείς (ο Colin Crouch είναι ο πιο γνωστός και πριν από αυτόν , ο ομιλών) το ονόμασαν "ιδιωτικοποιημένο κευνσιανισμό".
16 . Υπήρχε κάποια άλλη λύση στο πεδίο της οικονομικής πολιτικής; Αν εξαιρέσουμε κάποιες ριζοσπαστικές και περιθωριακές προτάσεις , όπως τη δικιά μου, ναι . Αναφέρομαι σε αυτό που πολλές φορές έχω περιγράψει ως κοινωνικό φιλελευθερισμό. Για να γίνω σαφής, ο Κλίντον στις Ηνωμένες Πολιτείες ,ο Ζοσπέν στη Γαλλία , ο Πρόντι και ένα μέρος του ιταλικού Δημοκρατικού κόμματος, και πάει λέγοντας. Ο Μπλερ με τον τρόπο του δεν είναι παρά μια μέση οδό σκέψης (νεοφιλελευθερισμός και κοινωνικός φιλελευθερισμός είναι ιδεότυπα ) .
17 . Στο πεδίο της οικονομικής θεωρίας , ο νεοφιλελευθερισμός καλύπτει απόψεις ελάχιστα συμβατές όπως είναι η νέα κλασσική μακροοικονομία ,ο μονεταρισμός και η αυστριακή σχολή.Ο κοινωνικός - φιλελευθερισμός σαν σημείο αναφοράς του έχει τα νέα κεϋνσιανά οικονομικά , μέχρι τον Κρούγκμαν ή τον Στίγκλιτζ πριν αυτοί ριζοσπαστικοποιηθούν τα τελευταία χρόνια (περισσότερο πολιτικά παρά θεωρητικά ) .
18 . Ο νεοφιλελευθερισμός είναι αυθεντικά φιλελεύθερος στην αγορά εργασίας (επισφάλεια) και στο κράτος πρόνοιας ( ενάντια στην εργασία και στις γυναίκες) , αλλά δεν είναι ενάντια στα μονοπώλια και τους ελλειμματικούς προϋπολογισμούς βλέπε Ρέιγκαν, Μπους, Μπερλουσκόνι).
19 . Ο κοινωνικός φιλελευθερισμός είναι υπέρ της απελευθέρωσης της αγοράς αγαθών και υπηρεσιών ( αντιτράστ ) και των διάφορων μορφών του Συμφώνου Σταθερότητας , αλλά υποστηρίζει αναδιανεμητικές πολιτικές που, μεταξύ άλλων, επιδιώκουν να μετασχηματίσουν την επισφάλεια και την ευελιξία ,προστατεύοντας την εργασία.
20 . Κανένας από τους δύο δεν είναι πραγματικά φιλελεύθερος . Στην πραγματικότητα, ο φιλελευθερισμός ( όπως και η παγκοσμιοποίηση και ο μεταφορντισμός ) απλά δεν είναι ούτε και ήταν ποτέ , δεξιός ή αριστερός. Ούτε και ποτέ θα υπάρξει τέτοιος. Νεοφιλελευθερισμός δεν σημαίνει , απλουστευτικά, "λιγότερο κράτος" αλλά μάλλον επιβολή από τα πάνω ενός κοινωνικού μοντέλου όπου ο ανταγωνισμός και η χειραγώγηση διαπλέκονται σε βάθος (μια θέση που πρόσφατα έχει αναδείξει ξανά και έχει εμβαθύνει ο Philip Mirowski ) .
21 . Η κρίση έχει πετάξει στην άκρη τον κοινωνικό φιλελευθερισμό, αλλά και ο νεοφιλελευθερισμος όπως τον ξέραμε, είναι νεκρός . Το παράδοξο είναι ότι την κρίση του νεοφιλελευθερισμού την διαχειρίζονται οι ίδιοι οι νεοφιλελεύθεροι . Ο νεοφιλελευθερισμός είναι ένα ζόμπι . Η ξέφρενη αναζήτηση νέων φουσκών δεν κατάφερε να επαναφέρει την ανάπτυξη .
22 . Η ευρωπαϊκή κρίση δεν ξεκίνησε ως κρίση του ευρώ , αλλά στην αρχή, εξ "αντανακλάσεως" από την παγκόσμια κρίση . Αν είναι κάτι που πρέπει να διευκρινιστεί είναι το πώς μέχρι τότε οι αντιφάσεις του ενιαίου νομίσματος παρέμεναν σε λανθάνουσα κατάσταση.
23 .Η Ευρώπη σωθηκε και αυτή , από τα μέσα του 2008 μέχρι τα μέσα του 2009 , με κεϋνσιανές πολιτικές , και η χώρα που τις άσκησε με περισσότερο πάθος και ευφυΐα ονομάζετε Γερμανία .
24 . Η κρίση στην Ευρώπη επιστρέφει και πάλι θεαματικά μετά το ξέσπασμα της ελληνικής κρίση, και η κατάσταση ντόμινο με την Ιρλανδία , την Πορτογαλία , την Ισπανία και την Ιταλία , αν και απόλυτα προβλέψιμη – επιδεινώνεται και παίρνει δραματικές διαστάσεις το 2011 .
25 . Η ευρωπαϊκή κρίση δεν είναι κρίση του δημόσιου χρέους . Η έκρηξη του "δημόσιου" χρέους είναι η άλλη όψη της κρίσης του ιδιωτικού χρέους , είτε με την άμεση μεταφορά του χρέους από τον ιδιωτικό στο δημόσιο τομέα, είτε ως αποτέλεσμα της πτώσης του Ακαθάριστου Εγχώριου Προϊόντος που οφείλεται στις πολιτικές μείωσης της ζήτησης .
26 . Η λιτότητα είναι ( όπως λένε στα αγγλικά ) self-defeating: αυτοκαταστροφική , αντιπαραγωγική.
27 . Το νεο- μερκαντιλιστικό ευρωπαϊκό μοντέλο της κερδοφορίας μέσω καθαρών εξαγωγών ( ένα μοντέλο Luxemburg- Kalecki ) , το οποίο έκανε την ευρωπαϊκή ήπειρο να εξαρτηθεί από την εξωτερική ζήτηση και ολο και περισσότερο από την δυναμική των ΗΠΑ, μπήκε σε κρίση μεταξύ 2007 και 2008 . Η ιδέα της αποσύνδεσης (de-linking) από τις ΗΠΑ , αποδείχθηκε όπως ήταν αναμενόμενο, μια ψευδαίσθηση .
28 . Η κρίση της νομισματικής ένωσης δεν είναι κρίση του ισοζυγίου πληρωμών , δεν είναι κρίση του ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών, δεν είναι κρίση των εμπορικών ισοζυγίων . Αυτό φυσικά - όπως υποστηρίξαμε ο Joseph Halevi και εγώ, αντίθετα με την διάχυτη αντίληψη των αριστερών οικονομολόγων το 2005 ( οι οποίοι ήταν σχεδόν όλοι πεισμένοι ότι η αιτία της κρίσης βρισκόταν στο Σύμφωνο Σταθερότητας , και ασχολούνταν σε μία μάχη αμφίβολης έκβασης με τη "σταθεροποίηση του δημόσιου χρέους" ) - κάτι που δεν σημαίνει φυσικά ότι οι ανισορροπίες αυτές δεν έχουν πραγματικές καταστροφικές συνέπειες. Ωστόσο, δεν αφορούν άμεσα , την κρίση του ευρώ .
29 . Σε μια ενιαία νομισματική ζώνη, οι ανισορροπίες είναι ο κανόνας ( Marcello De Cecco ) . Σε μια ενιαία νομισματική ζώνη , με ενιαίο σύστημα πληρωμών , υπάρχει ένας μηχανισμός αυτόματης εξισορρόπησης των ελλειμμάτων του ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών από την πλευρά των σχέσεων χρέους- πίστωσης. Ο μηχανισμός αυτός ονομάζεται Target 2 .
30 . Έχει δίκιο ο Randall Wray : Ανισορροπίες,ποιες ανισορροπίες; (Imbalances,what imbalances ?) Οι οικονομικές ανισορροπίες ισορροπούν . Το πρόβλημα είναι μάλλον ότι οι οικονομικές ανισορροπίες σηματοδοτούν ασύμμετρες σχέσεις εξουσίας , και εγώ θα πρόσθετα , πίσω από τις "σχέσεις εξουσίας " βρίσκονται " σχέσεις ταξικές ".
31 . Η θεσμική δομή του ευρώ ασφαλώς και ήταν λάθος από τη γέννηση του κι όλας. Αυτό ήταν ήδη γνωστό από πριν : δεν θα έπρεπε να μπούμε στο ενιαίο νόμισμα . Ο Μπερτινότι και ο Alfonso Gianni , θα θυμούνται ότι εκείνη την περίοδο το συζητήσαμε , και ειδικά τότε που η αριστερά, και το κόμμα στο οποίο ανήκαν και που ήταν βαθειά χωμένο στο "σύστημα" , ψήφιζε την ένταξη στο ευρώ . Ένα λάθος για το οποίο σήμερα πληρώνουμε ακριβά τις συνέπειες.
32 . Αυτό δεν σημαίνει ότι η θεσμική δομή του ευρώ έμεινε η ίδια. Έγιναν σημαντικές αλλαγές , πρώτα από τον Τρισέ και μετά επί Ντράγκι. Για παράδειγμα, αν και τυπικά, η Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα ,δεν θα πρεπε, κανονικά,να είναι δανειστής έσχατης ανάγκης ,στη συνέχεια έγινε όλο και περισσότερο , πρώτα των τραπεζών και μετά , έστω και έμμεσα των κρατών.
33 . Το ευρώ είναι εδώ για να μείνει – αν και μακροπρόθεσμα δεν είναι σίγουρο ότι θα παραμείνει (όλοι όμως γνωρίζουμε ότι μακροπρόθεσμα θα είμαστε όλοι νεκροί ) . Αυτά τα δύο δεν είναι αντιφατικά. Το σχέδιο του Ντράγκι , που στήριξε σε αρκετές περιπτώσεις η Αγκελα Μέρκελ, είναι να οικοδομηθεί κάτι που αυτή τη στιγμή δεν υπάρχει , ένα ενιαίο καπιταλιστικό σχήμα , διαρθρωμένο σε ευρωπαϊκή κλίμακα , προς το παρόν όχι μια κυβέρνηση της Ευρώπης,αλλά τουλάχιστον μία ευρωπαϊκή διακυβέρνηση . Οι νομισματικές ενώσεις, δολάριο , μάρκο, λίρα δεν ήταν κάποιο σχέδιο επί χάρτου, αλλά η συνέπεια πολέμων και καταπίεσης .
34 . Υπάρχουν εναλλακτικές προτάσεις ; Στο παρελθόν,αναμφίβολα είχαμε : το "κοινό νόμισμα" , για παράδειγμα. Όχι ότι ήταν κάτι πολύ πρωτότυπο , αλλά επειδή εγώ σε μία ανταλλαγή απόψεων με τη Suzanne De Brunhoff ,το είχα προτείνει ως μια εναλλακτική λύση για το "ενιαίο νόμισμα". Έτσι έγινε της μόδας μετά από κάποιο διάστημα από τον Frédéric Lordon . Όπως σημειώνει , νομίζω ,ο Alfonso Gianni , πρόκειται για εφαρμογή του bancor του Κέυνς στην Ευρώπη ,της πρότασής του στο Bretton Woods : Δεν είναι ένα νόμισμα που κυκλοφορεί , όπως το ευρώ ,αλλά ένα νόμισμα των κεντρικών τραπεζών ( στην περίπτωση μας , των κρατών-μελών της Ευρωπαϊκής Ενωσης ) . Η αρχική ιδέα (μια πρόταση , τότε , νομίζω , και του Jacques Mazier ) ήταν να δημιουργηθεί ένα σύστημα σταθερών αλλά προσαρμόσιμων ισοτιμιών, που θα περιλάμβανε τον έλεγχο των κεφαλαίων και θα εντασσόταν σε μια συνολικότερη ιδέα του διεθνούς συστήματος συναλλαγματικών ισοτιμιών με βάση τους στόχους του εύρους διακύμανσης των ισοτιμιών (target-zones) όπως έγραφε τότε ο Francesco Farina .
35 . Σήμερα , η μετάβαση από τη σημερινή κατάσταση στο κοινό νόμισμα δεν είναι καθόλου εύκολη. Δεν βλέπω με ποιο τρόπο θα μπορούσαμε να συντονίσουμε τη διάλυση του ευρώ . Εάν μπορούσε να υπάρξει συντονισμός , τότε, ίσως να ήταν δυνατός και ο ομαλός μετασχηματισμός του ευρώ κάτι για το οποίο αμφιβάλλω πολύ .
36 . Άλλο είναι να μην μπαίνεις σε μια νομισματική ένωση , και άλλο είναι να αποχωρείς. Δεν είναι το ίδιο με την υποτίμηση του νομίσματος. Αυτό στο παρελθόν, ευνόησε κυρίως, το σύστημα των μικρών και μεσαίων επιχειρήσεων , και τις εξαγωγές , αλλά δεν συνοδεύτηκε από καμία βιομηχανική και διαρθρωτική πολιτική που να βελτίωνε μακροπρόθεσμα την ποιότητα της παραγωγής μας.
37 . Δεν είναι το ίδιο , ούτε με την έξοδο από το Ευρωπαϊκό Νομισματικό Σύστημα , όπως το 1992-93 κάτι που, όμως, συνοδεύτηκε από την καταστροφή, αυτών των λίγων που απέμειναν από τις εργατικές ενώσεις ως αυτόνομα υποκείμενα. Σήμερα,βρισκόμαστε εντός μιας "μεγάλης κρίσης" και όχι εντός μιας κρίσης συγκυριακού χαρακτήρα, μια μεγάλη "καπιταλιστική" κρίση , η οποία δεν ισοδυναμεί με κατάρρευση (κάθε άλλο) αλλά ξεχωρίζει έναν ετοιμοθάνατο καπιταλισμό από ένα άλλο ανερχόμενο μοντέλο, τα χαρακτηριστικά του οποίου δεν είναι ακόμη σαφή . Η σύγκριση έχει αξία μόνο υπό την έννοια ότι δεν αποκλείεται διόλου η έξοδος από το ευρώ να δώσει το έναυσμα για περισσότερη και όχι λιγότερη , λιτότητα .
38 . Ακόμη και η ιδέα των δύο διαφορετικών ευρώ έχει τις ίδιες δυσκολίες που αναφέρθηκαν πιο πάνω : πώς περνάς από εδώ, εκεί . Επίσης, η άποψη ότι οι χώρες του Νότου αντιμετωπίζουν τα ίδια προβλήματα , επειδή όλες έχουν ένα έλλειμμα του ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών είναι λάθος : δεν υπάρχει ένα και μοναδικό μοντέλο της περιφέρειας αλλά έχουμε να κάνουμε με διαφορετικά μοντέλα , όπως αποδεικνύει η περίοδος 2001-2007 .
39 . Ένα ευρώ μόνο για τη Νότια Ευρώπη θα αναπαρήγαγε , σε διαφορετική κλίμακα , τις ίδιες αντιφάσεις του ευρώ , με την Ιταλία ή τη Γαλλία να παίρνουν τη θέση της Γερμανίας .
40 . Υπάρχει και το πρόβλημα της ένταξης σ’ αυτή τη δυναμική της Γαλλίας. Εξάλλου η Γαλλία είναι αυτή που εμπνεύστηκε το ευρώ . Και αυτό είναι το μακροπρόθεσμο σχέδιο του χρηματιστικού της κεφαλαίου. Πάντως τα μακροοικονομικά στοιχεία, των δημόσιων οικονομικών της , του εξωτερικού ισοζυγίου της ,της κατάστασης της βιομηχανίας της ,της ευρωστίας του τραπεζικού της συστήματος, δεν είναι καθόλου υγιή. Η Γαλλία είναι η χώρα,μαζί με τη Γερμανία, που ωφελήθηκε περισσότερο από το ευρώ ,και ίσως ακόμη περισσότερο : Αρκεί να δει κανείς το σπρεντ με το επιτόκιο των γερμανικών ομολόγων δεκαετίας. Περισσότερο και από τη Γερμανία , η Γαλλία είναι το πρόβλημα .
41 . Ομαλή διάλυση του ευρώ : εύκολο στα λόγια, δύσκολο στην πράξη .
42 . Επιστροφή στο καθεστώς εθνικής νομισματικής κυριαρχίας : απατηλό σύνθημα, αν και πολύ διαδεδομένο στις μέρες μας . Δεν ξέρω αν είχαμε ποτέ απολαύσει μια πραγματική νομισματική κυριαρχία ( ο ομιλών έχει κάποιες γνώσεις ιστορίας και πολιτικής, όχι και τόσο "πασαλείμματα") , αλλά σίγουρα μερικές υποτιμήσεις του νομίσματος δεν ήταν και τόσο "ευγενικές" απέναντι στον ιταλικό λαό.
43 . Επιπλέον, σχετικά με το ζήτημα των ισοζυγίων τρεχουσών συναλλαγών : δεν πρέπει να ξεχνάμε , όπως και με το ζήτημα του κρατικού προϋπολογισμού, ότι σε κάθε χρέος αντιστοιχεί μία πίστωση. Για παράδειγμα , όποιος λέει : "Εμείς δεν πληρώνουμε το χρέος " θα πρέπει να γνωρίζει ότι πίσω από το δημόσιο χρέος , υπάρχει το ιδιωτικό χρέος, των νοικοκυριών. Των μεσαίων τάξεων. Των εργαζόμενων.
44 . Η πολύ μεγάλη προσοχή που δίνεται σήμερα, στα ισοζύγια τρεχουσών συναλλαγών δίνει την ψευδαίσθηση ότι "βλέπουν" στις ( καθαρές ) ροές χρηματοδότησης την αιτία των ανισορροπιών κέντρου και περιφέρειας κάτι που δεν είναι αλήθεια: μια χώρα μπορεί να έχει ισοσκελισμένο ισοζύγιο και να χρηματοδοτεί όλες τις αυτόνομες δαπάνες της στο εξωτερικό , κάτι που δημιουργεί αποθεματικά που μένουν στο εσωτερικό. Αυτή, όμως η χρηματοδότηση μπορεί να είναι επισφαλής , και την άλλη μέρα το πρωί να μην υπάρχει. Πρέπει , με λίγα λόγια , να προσέχουμε τις ακαθάριστες ροές και όχι τις καθαρές ροές χρηματοδότησης , αν θέλουμε να μάθουμε κάτι από τη σημερινή οικονομία, όπως μας θυμίζουν, αναφερόμενοι στην παγκόσμια κρίση ο Claudio Borio και ο Frank Piti Dysiatat .
45 . Σε ένα σύστημα με πιστωτικό χρήμα - όπως όλα τα σύγχρονα νομισματικά συστήματα- αυτές οι ανισορροπίες μπορεί να παραταθούν για ένα μεγάλο χρονικό διάστημα. Εξαρτάται από την κεντρική τράπεζα , αν αυτή απαγορεύει την αναχρηματοδότηση της οικονομίας , τότε αυτό σημαίνει απλά και καθαρά ,κατάρρευση . Τα αποθεματικά είναι ενδογενή : δεν υπάρχει πολλαπλασιαστής, υπάρχει διαιρέτης τραπεζικής πίστης. Στην πραγματικότητα , η Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα διαχειρίζεται το μετασχηματισμό του ευρωπαϊκού συστήματος και την αναδιάρθρωση των κοινωνικών σχέσεων , από την εργασία ως την κοινωνική πρόνοια , περνώντας από τη μία κρίση στην άλλη , εμποδίζοντας, όμως,τον εκφυλισμό τους
46 . Υπάρχουν άλλες προτάσεις γενικότερης οικονομικής πολιτικής; Ναι .Μία είναι η "μετριοπαθής πρόταση" του Γιάννη Βαρουφάκη , μόνος του αρχικά ,στη συνέχεια με τον Stuart Holland και τώρα με τον Jamie Galbraith . Ο Μπερτινότι θα θυμάται ότι έφερα τον Βαρουφάκη στην Ιταλία πριν χρόνια (διοργανώσαμε και μια συνάντηση με τον Ferrero και την Κομουνιστική Επανίδρυση) και ,τότε, θυμήθηκε τον παραλληλισμό της σημερινής κατάστασης στην Ελλάδα με εκείνη της Γερμανίας, της Συνθήκης των Βερσαλλιών και την κρίση του Κέυνς .
47 . Ο Βαρουφάκης , με τον Holland και τον Galbraith , προτείνουν τα ευρωομόλογα , μια αμοιβαιοποίηση του χρέους που επιτρέπει να γίνουν επενδύσεις σε υποδομές σε ευρωπαϊκό επίπεδο, και να υπάρξει μια πραγματική τραπεζική ένωση . Εγώ θα πρόσθετα και την ανάγκη μιας συντονισμένης επέκτασης των δημόσιων δαπανών κάτι που θα επέτρεπε να παρακαμφθούν τα εμπόδια ενός σφικτού ευρωπαϊκού προϋπολογισμού που στραγγαλίζει στη γένεση της την οποία δυνατότητα επεκτατικής δημοσιονομικής πολιτικής .
48 . Νομίζω, όμως, ότι όλα αυτά θα πρέπει να περιλαμβάνονται σε ένα ευρύτερο εννοιολογικό και πολιτικό πλαίσιο ( και οικονομικής πολιτικής ) , αυτό στο όποιο έχει αναφερθεί η Laura Pennacchi. Δεν πρέπει απλά να επιστρέψουμε στον Κέυνς , πρέπει να πάμε πέρα από τον Κέυνς , σε κάποιο βαθμό, επιστρέφοντας πρώτα στον Κέυνς , δηλαδή στο New Deal . Μαζί με τον Halevi,αυτό το λέμε από το 2008 , ακόμη και πριν την κρίση , όταν υποστηρίζαμε , παρά την κριτική που μας ασκούσε η πολιτική και οικονομική αριστερά, την ανάγκη για αύξηση, και όχι σταθεροποίηση του λόγου χρέους / ΑΕΠ. Σ’ αυτό προηγήθηκε ( με τον τρόπο του ) ο Giavazzi.
49 . Η "ανάκαμψη" δεν πρέπει να διαχωρίζεται από αυτό που ο Κέυνς ονομάζει, σε επιστολή του προς τον Ρούζβελτ ,"μεταρρύθμιση": οι επεκτατικές οικονομικές πολιτικές κατά της λιτότητας δεν πρέπει να διαχωρίζονται από μια διαφορετική και καλύτερη σύνθεση της παραγωγής , και από το στόχο της πλήρους και ποιοτικής απασχόλησης με το κράτος πρωτεργάτη και των δύο στόχων μαζί και ταυτόχρονα .Ο Κέυνς τους στόχους τους έβαζε κατά σειρά : πρώτα ανάκαμψη, μετά μεταρρύθμιση . Εγώ τους βλέπω να υλοποιούνται ταυτόχρονα.
51 .Από το 1993 , υποστήριζα ένα τέτοιο εγχείρημα , επικαλούμενος το "Σχέδιο εργασίας" της αριστερής εργατικής συνομοσπονδίας CGIL στα τέλη της δεκαετίας του σαράντα, καθώς και το ''Στρατό εργασίας'' των οικονομολόγων Ernesto Rossi και Paolo Sylos Labini .
52 . Μόνο στα πλαίσια μιας τέτοιας συζήτησης είναι θετική η παροχή ενός εισοδήματος επιβίωσης, συνδεδεμένο με την απόδοση μιας ''κοινωνικής'' εργασίας ζωτικής σημασίας . Σε αντίθετη περίπτωση , όπως παρατήρησε σε μια συζήτηση στην εφημερίδα "μανιφέστο" η Giovanna Vertova , θα πρόκειται για ένα μέσο ενός ανανεωμένου συστήματος Speenhamland (στμ. 1795, Αγγλία, είδος κοινωνικού μισθού, με τη μορφή επιδόματος από το δημόσιο ταμείο προς όλους τους εργαζομένους των οποίων τα εισοδήματα ήταν κατώτερα του ορίου επιβίωσης) , για το οποίο και ο Polanyi και ο Μαρξ εκφράστηκαν πολύ κριτικά και δικαίως .
53 . Με την πτώση της κατανάλωσης με δανεικά , έγινε αδύνατη η καθαρή εξαγωγή εμπορευμάτων στο φεγγάρι, τις επενδύσεις να μη καταφέρνουν να κλείσουν το νομισματικό κύκλωμα (όχι μόνο σε περιόδους κρίσης , αλλά ακόμα και όταν τα πράγματα πηγαίνουν καλά ) , η μόνη δυνατή κινητήρια δύναμη για την ανάπτυξη είναι οι ελλειμματικές δαπάνες του δημοσίου, που κατά την αριστερά πρέπει να στοχεύουν σε ένα διαφορετικό "τι , πώς, πόσο" πρέπει να παράγουμε.
53 . Έξοδος από το χρέος μπορεί να γίνει ή με διαγραφή του, ή με πτώχευση ή με πληθωρισμό , ή με μεγέθυνση ( ακόμα κι αν την πούμε ανάπτυξη ) . Στις Ηνωμένες Πολιτείες , όπως μας διδάσκει ο Jamie Galbraith , κάποια στιγμή ο ενυπόθηκος δανεισμός παρακμάζει , με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, ενώ στην Ευρώπη επιβάλλεται η παραμονή του όπως αυτή ενός πτώματος, μπλοκάροντας τους διάφορους δρόμους ελάφρυνσης ή διαγραφής του . Δεν πρόκειται για μια βιώσιμη κατάσταση , και αργά ή γρήγορα θα βρεθεί μια διέξοδος ,που θα περιλαμβάνει την επέκταση των δημόσιων δαπανών. Αλλά,δεν είναι βέβαιο ότι θα πρόκειται για μια αριστερή λύση.
53 . Η αριστερή λύση υπάρχει, και είναι αυτή του Minsky ( όχι κατά γράμμα , αλλά σύμφωνα με το πνεύμα του) : κοινωνικοποίηση των επενδύσεων , κοινωνικοποίηση της απασχόλησης , κοινωνικοποίηση του χρηματοπιστωτικού συστήματος . Στο βιβλίο του , Ο Κέυνς και η αστάθεια του καπιταλισμού , η κοινωνικοποίηση της οικονομίας περιγράφεται ως μια κριτική του κεϋνσιανισμού , των τριάντα χρόνων δόξας, 1945 - 1973 (trentes Glorieuses), όπως σήμερα ονομάζεται , ο ίδιος ο Κέυνς.
54 . Η διέξοδος μπορεί να διατυπωθεί με τα λόγια του Alain Parguez : πρέπει να προγραμματίσουμε "καλά" ελλείμματα, διαφορετικά ο νεοφιλελευθερισμός δεν θα διαγράψει το έλλειμμα , αλλά αντίθετα θα δημιουργήσει, κατά κάποιο τρόπο αυτόματα, "κακά" ελλείμματα.
55 . Τα ελλείμματα και το δημόσιο χρέος ,αντιμετωπίζονται με την ανάπτυξη του ιδιωτικού τομέα , τη χρηματοδότηση επιχειρήσεων, τα "καλά" ελλείμματα του Parguez , και την τριπλή κοινωνικοποίηση της οικονομίας του Minsky , που όμως δημιουργούν κοινωνικές αξίες χρήσης .
56 . Το μακροπρόθεσμο επενδυτικό πρόγραμμα , οι καινοτομιες, η αύξηση της παραγωγικότητας του συστήματος , η αύξησης της απασχόλησης όλα αυτά είναι στοιχεία που εξαρτώνται στενά από στοχευμένες κρατικές παρεμβάσεις.
57 . Στη δομικών διαστάσεων παρέμβαση του δημόσίου περιλαμβάνονται και ζητήματα "εναλλακτικής" οικονομικής πολιτικής, όπως είναι αυτά της ισότητας των φύλων και του περιβάλλοντος. Δεν μπορώ να αναπτύξω εδώ την ουσία αυτών των δύο ζητημάτων, ελπίζω να το κάνουν άλλοι / ες.
58 . Αυτό που χρειαζόμαστε
δεν είναι σε καμία περίπτωση μια "επιστροφή στον κευνσιανισμό" πόσο
μάλλον περισσότερες δημόσιες δαπάνες, γενικώς, π.χ. στρατιωτικές - αυτός είναι
ο πραγματικός κεϋνσιανισμος και όχι κάποιος μυστηριώδης τρόπος λειτουργίας των
επιχειρήσεων του δημοσίου. Σε στοχευμένες δημόσιες δαπάνες αντιστοιχεί ένα
κράτος πρόνοιας, όχι με την έννοια της απλής συνδρομής , αλλά με την έννοια των
μέτρων ευρύτερης κοινωνικής προστασίας. Πρόκειται για μια διαφορετική αντίληψη με
την οποία συμφωνεί και ο Minsky , του οποίου μόλις κυκλοφόρησε στα αγγλικά η
συλλογή κειμένων , Ending poverty
: jobs,not welfare (Εξάλειψη της φτώχειας : θέσεις εργασίας , όχι πρόνοιας,
όπου ασκείται κριτική σε μια μορφή κράτους πρόνοιας απλής μεταβίβασης χρημάτων (
όπου εμπίπτουν οι προτάσεις περί βασικού εισοδήματος ) και όχι σε ένα κράτος που παρέχει εκπαίδευση ,
υγεία , και ούτω καθεξής .
59 . Η απάντηση στο ερώτημα αν χρειάζεται λιτότητα δεν μπορεί να είναι ένα απλοϊκό όχι. Και όχι μόνο επειδή μια αύξηση της πραγματικής ζήτησης δεν είναι αρκετή .Αλλά και γιατί, χρειάζεται ένας εις βάθος επαναπροσδιορισμός της σύνθεσης της παραγωγής ,ένας επαναπροσδιορισμός του μοντέλου της κατανάλωσης. Και μέρος αυτού ,είναι αναγκαστικά και η λιτότητα της άρχουσας τάξης αλλά και μια πιο απλή ζωή όλων μας.
60 . Το ίδιο ισχύει και για τις διαρθρωτικές μεταρρυθμίσεις . Φυσικά και θέλουμε διαρθρωτικές μεταρρυθμίσεις . Τις δικιές μας όμως διαρθρωτικές μεταρρυθμίσεις. Τι είναι διαρθρωτικές μεταρρυθμίσεις αν όχι η πολιτική (και οικονομική πολιτική ) που περιγράψαμε εδώ ;
Όλες οι επεκτατικές παρεμβάσεις που πρέπει να γίνουν σε επίπεδο μακροοικονομιας δεν μπορεί να διαχωριστούν από μία εξίσου δραστήρια και προσανατολισμένη βιομηχανική πολιτική .
61 . Η έμφαση στη δυναμική της βιομηχανίας, και η διάρθρωση της παραγωγής γενικότερα, επηρεάζει πολύ τον τρόπο που βλέπουμε την ευρωπαϊκή δυναμική στο ίδιο το ευρώ .
62 . Όποιος νομίζει και επαναλαμβάνει συνεχώς ότι το ανταγωνιστικό πλεονέκτημα στην ευρωζώνη εξαρτάται αποκλειστικά από τη διακύμανση των σχετικών τιμών , και το υποβαθμίζει σε μία απλή αύξηση του κόστους εργασίας ανά μονάδα προϊόντος σε μια οποιαδήποτε περιφέρεια γενικώς, κάνει λάθος.
63 . Η θέση ότι η Γερμανία οφείλει τη πρωτιά της,σήμερα, στον αποπληθωρισμό των μισθών, την ονομαστική συμπίεση των μισθών, δεν είναι ψέματα: είναι ένα μέρος της αλήθειας , αλλά ίσως όχι το πιο σημαντικό .
64 . Η γερμανική ανταγωνιστικότητα οφείλεται και στην ποιότητα των προϊόντων που εξάγει (μηχανήματα , καταναλωτικά αγαθά ποιότητας, και ούτω καθεξής ) . Αυτό της προσδίνει μια μονοπωλιακή θέση που την καθιστά, τουλάχιστον ενμέρει,ανεξάρτητη από τη δυναμική των σχετικών τιμών και τις συναλλαγματικές ισοτιμίες.
65 .Η Γερμανία βγαίνει από μία πολιτική αναδιάρθρωσης της παραγωγής και αναδιοργάνωσης της εργασίας μετά από είκοσι,σχεδόν, χρόνια ,πολιτικών που δημιούργησαν μια μακρά διεθνική αλυσίδα παραγωγής αξίας η οποία επεκτείνεται προς τα ανατολικά. Η αλυσίδα αυτή περιλαμβάνει (και ενσωματώνει) επισφάλεια και τεχνολογία αιχμής.
66 . Γιαυτό,και η ιδέα ενός "δρόμου ανταγωνιστικότητας" του κεφαλαίου είναι καθαρή φαντασίωση .
67 . Αυτό που συμβαίνει είναι ότι η Γερμανία εισάγει σχετικά περισσότερα από την ανατολή και σχετικά λιγότερα από την νότια Ευρώπη - και αυτός είναι ένας επιπλέον λόγος που οι δικές μας "πλούσιες" αλυσίδες της γερμανικής υπεργολαβίας δέχονται πιέσεις.
68 . Οι χώρες της νότιας Ευρώπης δεν έχουν ενταχθεί στην Ε.Ε.Ε οριζόντια : το κέντρο τους είναι η Γερμανία
69 . Και αυτή είναι μια άλλη αιτία- δομική – που εξηγεί γιατί μια καθαρή και απλή επέκταση της πραγματικής ζήτησης δεν θα μπορούσε, αν και είναι απαραίτητη,να εξισορροπήσει τις τύχες της περιφέρειας ( ανεξάρτητα από τα διαφορετικά μοντέλα της κάθε χωρας των PIIGS ) .
70 . Ως προς αυτά τα ζητήματα, είναι πολύτιμη η συνεισφορά των Ginzburg , Simonazzi , Nocella, στο τεύχος Μαρτίου του Cambridge Journal of Economics . Αυτοί επισημαίνουν, πολύ σωστά , ότι τα μέτρα μείωσης του κόστους εργασίας ανά μονάδα προϊόντος είναι πολύ ασαφή συνολικά, επειδή εξαρτώνται από το δείκτη τιμών καταναλωτή ( και επομένως από το καλάθι της νοικοκυράς), ως σημείο αναφοράς. Στην περίπτωση της Ιταλίας τα ίδια αποτελέσματα, αλλάζουν δραματικά ανάλογα με τον δείκτη που επιλέγεται.
71 . Στην περίπτωση της Ιταλίας,μια από τις αιτίες της δυναμικής της χαμηλής παραγωγικότητας της οφείλεται στις πολιτικές των ιδιωτικοποιήσεων και της επισφάλειας της δεκαετίας του ενενήντα , ανεξάρτητα από το χρώμα της κυβέρνησης , όταν η χώρα μας ήταν ένα προχωρημένο (και καταστροφικό) τμήμα πειραματισμών.
73 . Ο δρόμος των διαρθρωτικών μεταρρυθμίσεων που περιγράφονται εδώ μπορεί να προσδιοριστεί , αν θέλετε , ως δομικός Κεϋνσιανισμός , με αναφορές σουμπετεριανές . Όμως αυτό μοιάζει αρκετά με μια μορφή σοσιαλισμού, όπως έγραφε ο Minsky στο βιβλίο του, το 1975 , το οποίο στη συνέχεια το συμπεριέλαβε στις "57 πιθανές μορφές καπιταλισμού" (η αναφορά στη διαφήμιση του κέτσαπ της Heinz).
74 . Δεν νομίζω , όπως ίσως πίστευε o Minsky ( αλλά αυτό είναι συζητήσιμο), ότι πρόκειται για μια κατάσταση σταθερή, ανεξάρτητα από τις περιοδικές παρεκκλήσεις προς την οικονομική αστάθεια . Είμαι απόλυτα πεπεισμένος ότι είχε δίκιο ο Kalecki το 1943, ότι οποιαδήποτε μορφή, ακόμα και μικτή, καπιταλισμού περιορίζεται από τη φύση των καπιταλιστικών κοινωνικών σχέσεων , πρώτα απ 'όλα στους χώρους εργασίας .
75 . Όσα υποστηρίζω βρίσκονται στον αντίποδα όσων υποστηρίζει εδώ και χρόνια η πολιτική και πνευματική αριστερά για την οικονομία και την κοινωνιολογία .
76 . Για την πολιτική αριστερά, δεδομένου ότι δεν κάνει να μιλάς άσχημα για τους νεκρούς (αν και μπορεί κανείς να ελπίζει, παρά τις περί του αντιθέτου απόψεις, στην ανάσταση), δεν θα πω τίποτα .
77 . Για τις θέσεις της αριστεράς στην οικονομία .Για την αριστερά, η κρίση οφείλεται στην πτώση (τάση) του ποσοστού κέρδους. Πέρα από το ότι η κρίση του λεγόμενου "φορντισμού" οφείλεται σε πτώση της κερδοφορίας, αυτή η τελευταία δεν προκύπτει από την αύξηση της σύνθεσης του κεφαλαίου σε αξία, αλλά μάλλον ( μαζί με άλλους , πολλούς παράγοντες ) από μία σύγκρουση και τον ανταγωνισμό των κοινωνικών σχέσεων παραγωγής, από τις αρχές της δεκαετίας του ογδόντα του περασμένου αιώνα,που όχι μόνο το μερίδιο αλλά και το ποσοστό κέρδους άρχισε να ανακτάται ουσιαστικά μέχρι να ξεσπάσει η Μεγάλη Ύφεση .
78 . Εγινε λόγος για μια κρίση ζήτησης , αλλά στην πραγματικότητα κρίση υποκατανάλωσης (κρίση ενός "κόσμου χαμηλόμισθων", την ονόμασαν) . Οι χαμηλοί μισθοί είναι ασφαλώς μια πραγματικότητα. Ομως η καπιταλιστική κρίση δεν οφειλόταν σε καμία περίπτωση, υπεραπλουστευτικά, στους "χαμηλούς μισθούς" , και πολύ λιγότερο στην "υποκατανάλωση" ( όπως το ξεκαθάρισε και ο Μαρξ και η Ρόζα Λούξεμπουργκ, αν έστω και ένας έκανε τον κόπο να τους διαβάσει στα σοβαρά , η "θεωρία" της υποκατανάλωσης είναι η "τελική" αιτία των κρίσεων, επομένως, δεν εξηγεί καμία). Το νεοφιλελεύθερο μοντέλο ήταν περισσότερο ένα μοντέλο υπερκατανάλωσης. Η κρίση , όπως γνώριζαν ο Μαρξ και η Λουξεμπουργκ, αλλά και ο Keynes και οι στενότεροι συνεργάτες του , είναι περισσότερο μια κρίση που οφείλεται στην έλλειψη επενδύσεων ( ή , γενικότερα ,στην ανεπάρκεια αυτόνομης ζήτησης) .
79 . Για ένα μεγάλο χρονικό διάστημα έλεγαν ότι ο νεοφιλελευθερισμός ήταν μια συγκυρία μόνιμης στασιμότητας. Εγώ συμφωνώ με τον Σουήζυ όταν στο ερώτημα που θέτει στον εαυτό του: μήπως υποστηρίζω την θέση ότι ο καπιταλισμός ζει σε μια κατάσταση μόνιμης στασιμότητας ; ουσιαστικά απαντάει "σε καμία περίπτωση" .
80 . Επρόκειτο για ένα ιδιωτικοποιημένο κεϋνσιανισμό που συρόταν από το χρηματοπιστωτικο σύστημα ( από τις φούσκες του χρηματιστήριου και την αγορά ακινήτων), χάρη σε μια νομισματική πολιτική της Κεντρικής Τράπεζας ως δανειστή πρώτης ανάγκης της κερδοσκοπίας ( De Cecco ), σε μια συγκυρία όπου η λεγόμενη καμπύλη Phillips γινόταν σχεδόν οριζόντια (η μείωση της ανεργίας δεν οδηγούσε σε αύξηση των μισθών και των τιμών για εσωτερικούς λόγους ) - κάτι που γίνεται κατανοητό με τον Μαρξ και όχι με τον Friedman .
81 . Ο νεοφιλελευθερισμός υπήρξε μια δυναμική φάση του καπιταλισμού, που πήρε ώθηση από τις αντίρροπες δυνάμεις στην καταστροφική στασιμότητα , σύμφωνα με τον Kalecki και τον Steindl , ή το Monthly Review ( συμφωνώ και πάλι με τον Σουήζυ που φοβόταν τις αντίρροπες δυνάμεις το ίδιο, αν όχι περισσότερο , από την κύρια τάση ) . Αν θέλουμε να κατανοήσουμε τη κρίση πρέπει να εντοπίσουμε τις εσωτερικές αντιφάσεις του δυναμισμού της . Γι 'αυτό το λόγο,το να αντιπαραθέτει κανείς, την "κρίση του καπιταλισμού" στην "κρίση του νεοφιλελευθερισμού", όπως κάνουν οι πούροι και ντούροι μαρξιστές, είναι λάθος .
81 . Ο χαρακτηρισμός του σημερινού καπιταλισμού ως χρηματοπιστωτικού καπιταλισμού είναι συναρπαστικός , και αρκετά σωστός. Στηρίζεται, ωστόσο σε μια βασική παραδοχή : την εξαγωγή της αξίας μέσω της κυκλοφορίας.Προσωπικά,δεν πιστεύω ότι ο καπιταλισμός μπορεί να υποβαθμιστεί σε μια ληστεία διαρκείας.
82 . Η θέση που πρότεινα, δεν προκύπτει από κάποιον πρωτεύοντα ρόλο του ζεύγους ζήτηση-διανομή, όπου το τελικό πρόβλημα είναι η ανισότητα ( δεν πιστεύω να περνά από το μυαλό κάποιου, ότι εγώ θεωρώ αυτά τα ζητήματα ασήμαντα),αλλά από το ζεύγος παραγωγή-χρηματοπιστωτικό σύστημα, και από το "κέντρο" αυτό επεκτείνεται και σε άλλα φαινόμενα , τα οποία με τη στενή έννοια , είναι δευτερεύοντα, δηλαδή παράγωγα.
83 . Στο πεδίο της οικονομικής πολιτικής , η πλειονότητα των οικονομολόγων της ιταλικής αριστεράς ανήκει πλέον σε αυτό , που μεταξύ σοβαρού και αστείου, ονομάζω "κεϋνσιανισμό - λενινισμό". Αν η κεντρική τράπεζα είναι δανειστής έσχατης ανάγκης ,τότε, δεν πρέπει να υπάρχουν αντικειμενικά όρια στο δημόσιο χρέος και το Υπουργείο Οικονομικών δεν θα έχει καμία δυσκολία να ακολουθεί πολιτικές πλήρους απασχόλησης . Οι περιορισμοί θα είναι πολιτικοί και θεσμικοί .
84 . Από τη μία η οικονομία , υποβαθμισμένη σε λογιστική . Από την άλλη η πολιτική , να έχει υποβαθμιστεί σε απλή διαχείριση της εξουσίας και οι κοινωνικές σχέσεις να έχουν εξαφανιστεί . Αναφέρομαι κατά βάση στο Hilferding, ο Hilferding του οποίου ο Λένιν υπήρξε προσεκτικός αναγνώστης. Η άποψη ( το απόσπασμα είναι από τους Brancaccio και Cavallaro ) ότι "οι μόνοι , πραγματικά απελευθερωτικοί αγώνες που άξιζαν να γίνουν στον περασμένο αιώνα και θα αξίζουν και στον αιώνα μας να χαρακτηρίζονται ως τέτοιοι, θα είναι αυτοί που θα στοχεύουν στην κατάκτηση οχυρών θέσεων εντός του κρατικού μηχανισμού. Στην πραγματικότητα, στην δυνατότα ή μη να διαβρωθούν οι μηχανισμοί αυτοί, να αποδυναμωθούν και τελικά να αλλάξουν, διεξάγεται η πάλη μεταξύ καταστολής και ενίσχυσης του χρηματοπιστωτικού κεφαλαίου,αποφασίζονται τα βασικά χαρακτηριστικά του συστήματος ανάπτυξης , ποσοτικοποιούνται οι συγκεκριμένες δυνατότητες σχεδιασμού της απελευθέρωσης της εργασίας από την κυριαρχία μιας εξωτερικής δύναμης".
85 . Ως προς αυτό το σημείο, ο Paul Mattick έβλεπε μακριά : ο κεϋνσιανισμός-λενινισμός είναι ένας μαρξισμός ο οποίος, όπως και η αντιθετική λαϊκή αλληλεγγύη που αντιπαράθετι τη Δεύτερη με την Τρίτη Διεθνή, θεωρεί τη διαχείριση του κράτους ως το άλφα και το ωμέγα. Την αίθουσα με τα κουμπιά ελέγχου, στην οποία "μπαίνεις", έχοντας την αυταπάτη ότι ελέγχεις το καπιταλιστικό προτσές, ή για να το συντρίψεις ως εργαλείο της αστικής τάξης, χωρίς όμως να αλλάξεις ριζικά τη φύση του. Τίποτα δεν θα μπορούσε να απέχει περισσότερο από το δικό μου πρόταγμα, που είναι κοινωνικοκεντρικό και θεωρεί την πίεση από τα κάτω ως τη μοναδική εγγύηση για τη μη μετατροπή μιας εναλλακτικής οικονομικής πολιτικής σε αυτοπροβολή όσων ο Minsky ονόμαζε οικονομολόγους – αυλικούς (economists-courtiers), υποψήφιους συμβούλους του Πρίγκιπα (ο Minsky τον χαρακτηρισμό αυτό δεν τον θεωρεί προσβλητικό, αλλά μάλλον τραγικό) .
86 . Με πολλές από τις θέσεις του Μπερτινότι , που είναι πολύ πιο σοβαρές από αυτά τα τιτιβίσματα, συμφωνώ. Δεν μου αρέσει , όμως ο όρος "παγκοσμιοποίηση" , κάτι που κατά τη γνώμη μου δεν ισχύει . Μάλλον θα πρέπει να μιλάμε για διεθνοποίηση του χρηματοπιστωτικού συστήματος, διεθνοποίηση της παραγωγής , αλλά ο όρος "παγκοσμιοποίηση" , όπως ο όρος "μεταφορντισμος" , " ενιαία σκέψη", είναι κενού περιεχομένου και μόνο σύγχυση μπορούν να προκαλέσουν.
87 . Τη σχέση χρηματοπιστωτικού καπιταλισμού / έλλειψη δημοκρατίας τη θεωρώ όχι και τόσο πειστική. Πριν απ 'όλα, σ’ αυτόν τον "νέο" καπιταλισμό είναι πραγματικά δύσκολο να διαχωρισουμε κέρδος και εισόδημα ,χρηματοοικονομικό σύστημα ( κακό) και επιχειρήσεις ( καλές) .
88 .Ο "νέος" καπιταλισμός γεννήθηκε από την κρίση του κεϋνσιανισμού , που φούντωσε στη δεκαετία του εβδομήντα , αλλά που υπόβοσκε από το δεύτερο μισό της δεκαετίας του 1960. Το βιβλίο του Wolfgang Streeck (πρωτότυπος τίτλος , Gekaufte Zeit , Αγοράζοντας χρόνο) παρά τα όρια του και σε συνδυασμό με την τεράστια αξία του από μεθοδολογική πλευρά,αποτελεί ένα μοναδικό παράδειγμα επιστημονικής εργασίας. Επιστρέφει, επιτέλους και αντορνικά,σε μια ανάλυση του καπιταλισμού με όρους ενιαίαυ κοινωνικού συνόλου. Και λέει και πολλά πράγματα σωστά . Όπως, ότι το κεϋνσιανό μοντέλο βρίσκεται σε κρίση λόγω της σύγκρουσης των κοινωνικών υποκειμένων, ξεκινώντας από τον κόσμο της εργασίας ( η προφητεία του Kalecki 1943) .
89 . Βρίσκεται σε κρίση και, αν όχι κυρίως, λόγω της αριστεράς: όχι μόνο από τους αγώνες των εργαζομένων, αλλά, μεταξύ άλλων, και λόγω της κριτικής που του ασκήθηκε από το οικολογικό και το γυναικείο κίνημα. Το τέλος του, το θέλαμε όλοι μας. Εχουμε βέβαια πάντα το δικαίωμα να μετανιώσουμε (εγώ όχι) , αλλά ,έτσι έχουν τα πράγματα. Και είναι βέβαια σε κρίση, και λόγω μιας "απεργίας του κεφαλαίου".Για να τελειώνουμε με αυτές τις συγκρούσεις και αυτούς τους ανταγωνισμούς, και προκειμένου να αποτρέψουμε την επανάληψη τους ( την πραγματική υπαγωγή της εργασίας στο χρηματοπιστωτικό σύστημα και το χρέος , τη συγκεντροποίηση χωρίς συγκέντρωση, την "τραυματοποίηση" της εργασίας, την καθολική επισφάλεια της εργασίας, τις νέες μορφές διαχείρισης της νομισματικής και οικονομικής πολιτικής στην οποία αναφέρομαι ,όλα αυτά ταιριάζουν γάντι σε αυτή την εικόνα) .
90 . Αυτός είναι ένας ακόμα λόγος που προσωπικά αμφιβάλλω ότι φτάνει η "πειθώ" προκειμένου να επιστρέψουμε σε ένα καλό κεϋνσιανισμο ( επιτέλους ;) , κάτι που νομίζω ότι βγαίνει σαν συμπέρασμα από την ομιλία του Jamie Galbraith, τις διάφορες εκκλήσεις και τις επιστολές των διάφορων οικονομολόγων, τις διάφορες τοποθετήσεις που θέλουν να λέγονται "κεϋνσιανές". Νομίζω ότι είναι αδύνατο να βάλουμε την οδοντόκρεμα πίσω στο σωληνάριο .
91 . Η αντίθεση δεν είναι τόσο μεταξύ χρηματοπιστωτικού καπιταλισμού και δημοκρατίας, αλλά μάλλον μεταξύ καπιταλισμού και δημοκρατίας, συνολικά . Ο Napoleoni υποστήριζε και πολύ σωστά , ότι στο κεφάλαιο ( το κεφάλαιο ως τέτοιο, και όχι το χρηματοπιστωτικό κεφάλαιο) αυτό καθεαυτό ενυπάρχει μια τάση ολοκληρωτική. Η δημοκρατία του έρχεται "από έξω", από τους αγώνες.
92 . Στην πραγματικότητα, νομίζω ότι ζούμε σε έναν κόσμο που αναπαράγει σε παγκόσμια κλίμακα τον βρετανικό καπιταλισμό της μέσης του δέκατου ένατου αιώνα, με ένα εργατικό κίνημα , όπως το αγγλικό των αρχών του δέκατου ένατου αιώνα. Ο καπιταλισμός που συνδέεται με την Weltmarkt , την "παγκόσμια αγορά" , ο καπιταλισμός όπου το εργατικό κίνημα (σήμερα , αλλά ακόμα και τότε ,θα έπρεπε να λέμε, των εργατών και των εργατριών), δεν ήταν δεδομένος, ήταν μία κατασκευή , μία κατασκευή από τα κάτω, αυτός ο καπιταλισμός που "διαμόρφωνε" την εργατική τάξη της Αγγλίας , ενσωματώνοντας εξαγωγή σχετικής υπεραξίας και απόλυτη υπεραξία , όπως μας θυμίζει ο Massimiliano Tomba . Μια επιστροφή στο παρελθόν που είναι το μέλλον μας , αυτό είναι το πραγματικά καινούργιο του καπιταλισμού της εποχής μας : οι νέες μορφές της παλιάς εκμετάλλευσης .
93 . Μέχρι εδώ στάθηκα κυρίως σε εκτιμήσεις με βάση τα γεγονότα. Υπάρχει όμως και μια θέση μου που μπορεί να αμφισβητηθεί ως "υπεραισιόδοξη": στο σημείο που αναφέρω ότι τα συνδικάτα και η αριστερά πρέπει να κινηθούν στην "κλίμακα" που κινείται ο Draghi, δηλαδή, τουλάχιστον σε ευρωπαϊκή κλίμακα . Λέω λαϊκά κινήματα από τα κάτω, αλλά τα κινήματα από τα κάτω δεν υπάρχουν ως "καθαρά" αυθόρμητα ( η Ρόζα Λούξεμπουργκ , για παράδειγμα,είχε συμμετάσχει σε τουλάχιστον τρία κόμματα, και το ένα από αυτά αν όχι τα δύο τα είχε ιδρύσει η ίδια) . Στην αχαλίνωτη αισιοδοξία μου,δε λέω αυτό που σκέφτομαι, ότι αυτό που θέλω είναι αδύνατο :Το μόνο που μπορώ να πω είναι,ότι αυτό είναι σχεδόν αδύνατο .
94 . Η πρόταση αυτή μπορεί να κατηγορηθεί ως ιδεαλιστική. Εγώ ,όμως ,τη βλέπω σαν το μόνο σοβαρό τρόπο να προωθηθεί μια υλιστική πρόταση. Το εργατικό κίνημα δεν γεννήθηκε από το κεφάλι της Ήρας, γεννήθηκε για να απαντήσει στον πολυκερματισμό και την ακραία εκμετάλλευση.
95 . Η μεμονωμένη έξοδος μιας χώρας από το ευρώ , η ανυπακοή μιας και μόνο χώρας , η κατασκευή ενός ευρώ της Νοτιοανατολικής Ευρώπης όλα αυτά μοιάζουν προβληματικά και έχουν ένα διφορούμενο χρώμα μιας αμφίβολης ανακατάληψης της "εθνικής" νομισματικής "κυριαρχίας", από το "λαό", για να διασωθεί μια "επιχείρηση", για την οποία η εργασία είναι "οργανικό" κομμάτι και υποδεέστερο .
95 . Σε περίπτωση διάλυσης του ευρώ , κάτι που είναι πιθανό, μια αριστερή πορεία είναι εφικτή μόνο αν ακολουθηθεί αυτή τη διαδρομή . Διαφορετικά , η επίκληση στη νομισματική κυριαρχία – με την οποία πολλοί οικονομολόγοι της αριστεράς φλερτάρουν , όταν δεν την ασπάζονται πλήρως - θα σημάνει επίκληση στην εθνική κυριαρχία. Και αυτή δεν είναι μια καλή επίκληση .
96 . Όπως δηλώνεται στην Έκκληση για μια Ευρώπη της ισότητας ( και ομοσπονδιακή ) , με πρώτους υπογράφοντες τον Karl Heinz Roth και τον Ζήση Παπαδημητρίου [1] ,η αρχή θα πρέπει να γίνει με τη σύνδεση των πρωτοβουλιών κοινωνικής αντίστασης από τα κάτω, με τη σταδιακή επέκταση στις κατώτερες τάξεις και τις λιγότερο εύπορες μεσαίες τάξεις ενός προγράμματος προστασίας των υλικών συμφερόντων τους, με μια συμμαχία με τα κοινωνικά κινήματα ενάντια στις ευρωκεντρικές τάσεις ,ή τα εθνικιστικά ή λαϊκιστικά ολισθήματα .
97 . Ένα ποίημα του Τ. S. Eliot , " The Hollow Men (Οι κούφιοι άνθρωποι)", κλείνει με αυτό το στίχο : Αυτός είναι ο τρόπος που τελειώνει ο κόσμος , όχι με ένα κτύπημα , αλλά με ένα κλαψούρισμα . Επιτρέψτε μου να παραφράσω : Ετσι πεθαίνει το ευρώ , όχι με ένα κτύπημα , αλλά με ένα κλαψούρισμα . Αυτή τη στιγμή , νομίζω ότι είναι πολύ απίθανο να προχωρήσει χωρίς προβλήματα η προοπτική Ντράγκι - Μέρκελ , επειδή δεν φαίνεται από πού μπορεί να προέλθει διεθνώς η τελική ζήτηση. Παίρνω,όμως,πολύ σοβαρά το whatever it takes (θα κάνω όλα όσα πρέπει να γίνουν) του Ντράγκι ,την υπεράσπιση της κοινωνικής και πολιτικής επένδυσης για την οικοδόμηση του ευρώ .
99 . Αλλά, αυτό δεν αρκεί. Πρέπει να προτείνουμε ένα "άλλο" μοντέλο. Νομίζω ότι οι αριστερές δυνάμεις έχουν φτάσει σε ένα κομβικό σημείο , σε ένα σταυροδρόμι, όπου ανοίγονται δύο δρόμοι : ο ένας είναι να προσπαθήσεις να λύσεις καλύτερα από τους άλλους τα προβλήματα που άλλοι δημιουργούν [ ... ] Ο άλλος δρόμος είναι να αλλάξεις ριζικά τις προοπτικές , τους στόχους , άρα και τα εργαλεία και να αντιπαραθέσεις πραγματικά στο μοντέλο των άλλων ένα διαφορετικό μοντέλο . Σήμερα δεν είναι αρκετή μια απλή και καθαρή αναθέρμανση της οικονομίας , ή η επιστροφή στον κεϋνσιανισμό . Χρειάζεται ένα άλλο οικονομικό και κοινωνικό μοντέλο. Η αναφορά μου στον Minsky έχει να κάνει με όλα αυτά.
100 . Ολα αυτά είναι μια ουτοπια; Ισως. Πρέπει,όμως, να την δούμε όπως την έβλεπε ο Γκράμσι την περίοδο των Θέσεων της Λυών . Οχι σαν ένα πρόγραμμα διακυβέρνησης, κάτι απίθανο σήμερα, αλλά,αν μη τι άλλο,σαν ένα πρόγραμμα με βάση το οποίο θα συγκεντρώνονται δυνάμεις, οργανώνοντας αγώνες όπου τα πληθυντικά κοινωνικά υποκείμενα, σε διεθνική κλίμακα, θα συνδέονται μεταξύ τους σε έναν αγώνα όλο και πιο μαζικό, ανοικτό προς την κατεύθυνση μίας συνεπούς εναλλακτικής προοπτικςή στη σημερινή συγκυρία . Αυτό, όμως, δεν είναι το ίδιο με το να συγκαλεί κανείς ωραία συνέδρια, να συγγράφει ωραία δοκίμια, να διδάσκει ωραία μαθήματα αλλά απαιτεί από εμάς να ξεκινήσουμε, εδώ και τώρα , χωρίς να ζητάμε εγγυήσεις ότι θα πετύχει, ένα πολιτικό και κοινωνικό έργο , κάτι που ως τα σήμερα , δεν έχουμε καταφέρει ακόμη να ξεκινήσουμε, αλλά ούτε καν έχουμε αρχίσει να το σκεφτόμαστε πραγματικά. Αν όχι τώρα , πότε;
* Ρόμπερτ Πίρσιγκ,Το Ζεν και η τέχνη της συντήρησης της μοτοσικλέτας, μετάφραση Ρένας Καρακατσάνης, Κάκτος
[1] http://tvxs.gr/news/ti-na-kanoyme/diakiryksi-ekklisi-gia-mia-eyropi-tis-isotitas
59 . Η απάντηση στο ερώτημα αν χρειάζεται λιτότητα δεν μπορεί να είναι ένα απλοϊκό όχι. Και όχι μόνο επειδή μια αύξηση της πραγματικής ζήτησης δεν είναι αρκετή .Αλλά και γιατί, χρειάζεται ένας εις βάθος επαναπροσδιορισμός της σύνθεσης της παραγωγής ,ένας επαναπροσδιορισμός του μοντέλου της κατανάλωσης. Και μέρος αυτού ,είναι αναγκαστικά και η λιτότητα της άρχουσας τάξης αλλά και μια πιο απλή ζωή όλων μας.
60 . Το ίδιο ισχύει και για τις διαρθρωτικές μεταρρυθμίσεις . Φυσικά και θέλουμε διαρθρωτικές μεταρρυθμίσεις . Τις δικιές μας όμως διαρθρωτικές μεταρρυθμίσεις. Τι είναι διαρθρωτικές μεταρρυθμίσεις αν όχι η πολιτική (και οικονομική πολιτική ) που περιγράψαμε εδώ ;
Όλες οι επεκτατικές παρεμβάσεις που πρέπει να γίνουν σε επίπεδο μακροοικονομιας δεν μπορεί να διαχωριστούν από μία εξίσου δραστήρια και προσανατολισμένη βιομηχανική πολιτική .
61 . Η έμφαση στη δυναμική της βιομηχανίας, και η διάρθρωση της παραγωγής γενικότερα, επηρεάζει πολύ τον τρόπο που βλέπουμε την ευρωπαϊκή δυναμική στο ίδιο το ευρώ .
62 . Όποιος νομίζει και επαναλαμβάνει συνεχώς ότι το ανταγωνιστικό πλεονέκτημα στην ευρωζώνη εξαρτάται αποκλειστικά από τη διακύμανση των σχετικών τιμών , και το υποβαθμίζει σε μία απλή αύξηση του κόστους εργασίας ανά μονάδα προϊόντος σε μια οποιαδήποτε περιφέρεια γενικώς, κάνει λάθος.
63 . Η θέση ότι η Γερμανία οφείλει τη πρωτιά της,σήμερα, στον αποπληθωρισμό των μισθών, την ονομαστική συμπίεση των μισθών, δεν είναι ψέματα: είναι ένα μέρος της αλήθειας , αλλά ίσως όχι το πιο σημαντικό .
64 . Η γερμανική ανταγωνιστικότητα οφείλεται και στην ποιότητα των προϊόντων που εξάγει (μηχανήματα , καταναλωτικά αγαθά ποιότητας, και ούτω καθεξής ) . Αυτό της προσδίνει μια μονοπωλιακή θέση που την καθιστά, τουλάχιστον ενμέρει,ανεξάρτητη από τη δυναμική των σχετικών τιμών και τις συναλλαγματικές ισοτιμίες.
65 .Η Γερμανία βγαίνει από μία πολιτική αναδιάρθρωσης της παραγωγής και αναδιοργάνωσης της εργασίας μετά από είκοσι,σχεδόν, χρόνια ,πολιτικών που δημιούργησαν μια μακρά διεθνική αλυσίδα παραγωγής αξίας η οποία επεκτείνεται προς τα ανατολικά. Η αλυσίδα αυτή περιλαμβάνει (και ενσωματώνει) επισφάλεια και τεχνολογία αιχμής.
66 . Γιαυτό,και η ιδέα ενός "δρόμου ανταγωνιστικότητας" του κεφαλαίου είναι καθαρή φαντασίωση .
67 . Αυτό που συμβαίνει είναι ότι η Γερμανία εισάγει σχετικά περισσότερα από την ανατολή και σχετικά λιγότερα από την νότια Ευρώπη - και αυτός είναι ένας επιπλέον λόγος που οι δικές μας "πλούσιες" αλυσίδες της γερμανικής υπεργολαβίας δέχονται πιέσεις.
68 . Οι χώρες της νότιας Ευρώπης δεν έχουν ενταχθεί στην Ε.Ε.Ε οριζόντια : το κέντρο τους είναι η Γερμανία
69 . Και αυτή είναι μια άλλη αιτία- δομική – που εξηγεί γιατί μια καθαρή και απλή επέκταση της πραγματικής ζήτησης δεν θα μπορούσε, αν και είναι απαραίτητη,να εξισορροπήσει τις τύχες της περιφέρειας ( ανεξάρτητα από τα διαφορετικά μοντέλα της κάθε χωρας των PIIGS ) .
70 . Ως προς αυτά τα ζητήματα, είναι πολύτιμη η συνεισφορά των Ginzburg , Simonazzi , Nocella, στο τεύχος Μαρτίου του Cambridge Journal of Economics . Αυτοί επισημαίνουν, πολύ σωστά , ότι τα μέτρα μείωσης του κόστους εργασίας ανά μονάδα προϊόντος είναι πολύ ασαφή συνολικά, επειδή εξαρτώνται από το δείκτη τιμών καταναλωτή ( και επομένως από το καλάθι της νοικοκυράς), ως σημείο αναφοράς. Στην περίπτωση της Ιταλίας τα ίδια αποτελέσματα, αλλάζουν δραματικά ανάλογα με τον δείκτη που επιλέγεται.
71 . Στην περίπτωση της Ιταλίας,μια από τις αιτίες της δυναμικής της χαμηλής παραγωγικότητας της οφείλεται στις πολιτικές των ιδιωτικοποιήσεων και της επισφάλειας της δεκαετίας του ενενήντα , ανεξάρτητα από το χρώμα της κυβέρνησης , όταν η χώρα μας ήταν ένα προχωρημένο (και καταστροφικό) τμήμα πειραματισμών.
73 . Ο δρόμος των διαρθρωτικών μεταρρυθμίσεων που περιγράφονται εδώ μπορεί να προσδιοριστεί , αν θέλετε , ως δομικός Κεϋνσιανισμός , με αναφορές σουμπετεριανές . Όμως αυτό μοιάζει αρκετά με μια μορφή σοσιαλισμού, όπως έγραφε ο Minsky στο βιβλίο του, το 1975 , το οποίο στη συνέχεια το συμπεριέλαβε στις "57 πιθανές μορφές καπιταλισμού" (η αναφορά στη διαφήμιση του κέτσαπ της Heinz).
74 . Δεν νομίζω , όπως ίσως πίστευε o Minsky ( αλλά αυτό είναι συζητήσιμο), ότι πρόκειται για μια κατάσταση σταθερή, ανεξάρτητα από τις περιοδικές παρεκκλήσεις προς την οικονομική αστάθεια . Είμαι απόλυτα πεπεισμένος ότι είχε δίκιο ο Kalecki το 1943, ότι οποιαδήποτε μορφή, ακόμα και μικτή, καπιταλισμού περιορίζεται από τη φύση των καπιταλιστικών κοινωνικών σχέσεων , πρώτα απ 'όλα στους χώρους εργασίας .
75 . Όσα υποστηρίζω βρίσκονται στον αντίποδα όσων υποστηρίζει εδώ και χρόνια η πολιτική και πνευματική αριστερά για την οικονομία και την κοινωνιολογία .
76 . Για την πολιτική αριστερά, δεδομένου ότι δεν κάνει να μιλάς άσχημα για τους νεκρούς (αν και μπορεί κανείς να ελπίζει, παρά τις περί του αντιθέτου απόψεις, στην ανάσταση), δεν θα πω τίποτα .
77 . Για τις θέσεις της αριστεράς στην οικονομία .Για την αριστερά, η κρίση οφείλεται στην πτώση (τάση) του ποσοστού κέρδους. Πέρα από το ότι η κρίση του λεγόμενου "φορντισμού" οφείλεται σε πτώση της κερδοφορίας, αυτή η τελευταία δεν προκύπτει από την αύξηση της σύνθεσης του κεφαλαίου σε αξία, αλλά μάλλον ( μαζί με άλλους , πολλούς παράγοντες ) από μία σύγκρουση και τον ανταγωνισμό των κοινωνικών σχέσεων παραγωγής, από τις αρχές της δεκαετίας του ογδόντα του περασμένου αιώνα,που όχι μόνο το μερίδιο αλλά και το ποσοστό κέρδους άρχισε να ανακτάται ουσιαστικά μέχρι να ξεσπάσει η Μεγάλη Ύφεση .
78 . Εγινε λόγος για μια κρίση ζήτησης , αλλά στην πραγματικότητα κρίση υποκατανάλωσης (κρίση ενός "κόσμου χαμηλόμισθων", την ονόμασαν) . Οι χαμηλοί μισθοί είναι ασφαλώς μια πραγματικότητα. Ομως η καπιταλιστική κρίση δεν οφειλόταν σε καμία περίπτωση, υπεραπλουστευτικά, στους "χαμηλούς μισθούς" , και πολύ λιγότερο στην "υποκατανάλωση" ( όπως το ξεκαθάρισε και ο Μαρξ και η Ρόζα Λούξεμπουργκ, αν έστω και ένας έκανε τον κόπο να τους διαβάσει στα σοβαρά , η "θεωρία" της υποκατανάλωσης είναι η "τελική" αιτία των κρίσεων, επομένως, δεν εξηγεί καμία). Το νεοφιλελεύθερο μοντέλο ήταν περισσότερο ένα μοντέλο υπερκατανάλωσης. Η κρίση , όπως γνώριζαν ο Μαρξ και η Λουξεμπουργκ, αλλά και ο Keynes και οι στενότεροι συνεργάτες του , είναι περισσότερο μια κρίση που οφείλεται στην έλλειψη επενδύσεων ( ή , γενικότερα ,στην ανεπάρκεια αυτόνομης ζήτησης) .
79 . Για ένα μεγάλο χρονικό διάστημα έλεγαν ότι ο νεοφιλελευθερισμός ήταν μια συγκυρία μόνιμης στασιμότητας. Εγώ συμφωνώ με τον Σουήζυ όταν στο ερώτημα που θέτει στον εαυτό του: μήπως υποστηρίζω την θέση ότι ο καπιταλισμός ζει σε μια κατάσταση μόνιμης στασιμότητας ; ουσιαστικά απαντάει "σε καμία περίπτωση" .
80 . Επρόκειτο για ένα ιδιωτικοποιημένο κεϋνσιανισμό που συρόταν από το χρηματοπιστωτικο σύστημα ( από τις φούσκες του χρηματιστήριου και την αγορά ακινήτων), χάρη σε μια νομισματική πολιτική της Κεντρικής Τράπεζας ως δανειστή πρώτης ανάγκης της κερδοσκοπίας ( De Cecco ), σε μια συγκυρία όπου η λεγόμενη καμπύλη Phillips γινόταν σχεδόν οριζόντια (η μείωση της ανεργίας δεν οδηγούσε σε αύξηση των μισθών και των τιμών για εσωτερικούς λόγους ) - κάτι που γίνεται κατανοητό με τον Μαρξ και όχι με τον Friedman .
81 . Ο νεοφιλελευθερισμός υπήρξε μια δυναμική φάση του καπιταλισμού, που πήρε ώθηση από τις αντίρροπες δυνάμεις στην καταστροφική στασιμότητα , σύμφωνα με τον Kalecki και τον Steindl , ή το Monthly Review ( συμφωνώ και πάλι με τον Σουήζυ που φοβόταν τις αντίρροπες δυνάμεις το ίδιο, αν όχι περισσότερο , από την κύρια τάση ) . Αν θέλουμε να κατανοήσουμε τη κρίση πρέπει να εντοπίσουμε τις εσωτερικές αντιφάσεις του δυναμισμού της . Γι 'αυτό το λόγο,το να αντιπαραθέτει κανείς, την "κρίση του καπιταλισμού" στην "κρίση του νεοφιλελευθερισμού", όπως κάνουν οι πούροι και ντούροι μαρξιστές, είναι λάθος .
81 . Ο χαρακτηρισμός του σημερινού καπιταλισμού ως χρηματοπιστωτικού καπιταλισμού είναι συναρπαστικός , και αρκετά σωστός. Στηρίζεται, ωστόσο σε μια βασική παραδοχή : την εξαγωγή της αξίας μέσω της κυκλοφορίας.Προσωπικά,δεν πιστεύω ότι ο καπιταλισμός μπορεί να υποβαθμιστεί σε μια ληστεία διαρκείας.
82 . Η θέση που πρότεινα, δεν προκύπτει από κάποιον πρωτεύοντα ρόλο του ζεύγους ζήτηση-διανομή, όπου το τελικό πρόβλημα είναι η ανισότητα ( δεν πιστεύω να περνά από το μυαλό κάποιου, ότι εγώ θεωρώ αυτά τα ζητήματα ασήμαντα),αλλά από το ζεύγος παραγωγή-χρηματοπιστωτικό σύστημα, και από το "κέντρο" αυτό επεκτείνεται και σε άλλα φαινόμενα , τα οποία με τη στενή έννοια , είναι δευτερεύοντα, δηλαδή παράγωγα.
83 . Στο πεδίο της οικονομικής πολιτικής , η πλειονότητα των οικονομολόγων της ιταλικής αριστεράς ανήκει πλέον σε αυτό , που μεταξύ σοβαρού και αστείου, ονομάζω "κεϋνσιανισμό - λενινισμό". Αν η κεντρική τράπεζα είναι δανειστής έσχατης ανάγκης ,τότε, δεν πρέπει να υπάρχουν αντικειμενικά όρια στο δημόσιο χρέος και το Υπουργείο Οικονομικών δεν θα έχει καμία δυσκολία να ακολουθεί πολιτικές πλήρους απασχόλησης . Οι περιορισμοί θα είναι πολιτικοί και θεσμικοί .
84 . Από τη μία η οικονομία , υποβαθμισμένη σε λογιστική . Από την άλλη η πολιτική , να έχει υποβαθμιστεί σε απλή διαχείριση της εξουσίας και οι κοινωνικές σχέσεις να έχουν εξαφανιστεί . Αναφέρομαι κατά βάση στο Hilferding, ο Hilferding του οποίου ο Λένιν υπήρξε προσεκτικός αναγνώστης. Η άποψη ( το απόσπασμα είναι από τους Brancaccio και Cavallaro ) ότι "οι μόνοι , πραγματικά απελευθερωτικοί αγώνες που άξιζαν να γίνουν στον περασμένο αιώνα και θα αξίζουν και στον αιώνα μας να χαρακτηρίζονται ως τέτοιοι, θα είναι αυτοί που θα στοχεύουν στην κατάκτηση οχυρών θέσεων εντός του κρατικού μηχανισμού. Στην πραγματικότητα, στην δυνατότα ή μη να διαβρωθούν οι μηχανισμοί αυτοί, να αποδυναμωθούν και τελικά να αλλάξουν, διεξάγεται η πάλη μεταξύ καταστολής και ενίσχυσης του χρηματοπιστωτικού κεφαλαίου,αποφασίζονται τα βασικά χαρακτηριστικά του συστήματος ανάπτυξης , ποσοτικοποιούνται οι συγκεκριμένες δυνατότητες σχεδιασμού της απελευθέρωσης της εργασίας από την κυριαρχία μιας εξωτερικής δύναμης".
85 . Ως προς αυτό το σημείο, ο Paul Mattick έβλεπε μακριά : ο κεϋνσιανισμός-λενινισμός είναι ένας μαρξισμός ο οποίος, όπως και η αντιθετική λαϊκή αλληλεγγύη που αντιπαράθετι τη Δεύτερη με την Τρίτη Διεθνή, θεωρεί τη διαχείριση του κράτους ως το άλφα και το ωμέγα. Την αίθουσα με τα κουμπιά ελέγχου, στην οποία "μπαίνεις", έχοντας την αυταπάτη ότι ελέγχεις το καπιταλιστικό προτσές, ή για να το συντρίψεις ως εργαλείο της αστικής τάξης, χωρίς όμως να αλλάξεις ριζικά τη φύση του. Τίποτα δεν θα μπορούσε να απέχει περισσότερο από το δικό μου πρόταγμα, που είναι κοινωνικοκεντρικό και θεωρεί την πίεση από τα κάτω ως τη μοναδική εγγύηση για τη μη μετατροπή μιας εναλλακτικής οικονομικής πολιτικής σε αυτοπροβολή όσων ο Minsky ονόμαζε οικονομολόγους – αυλικούς (economists-courtiers), υποψήφιους συμβούλους του Πρίγκιπα (ο Minsky τον χαρακτηρισμό αυτό δεν τον θεωρεί προσβλητικό, αλλά μάλλον τραγικό) .
86 . Με πολλές από τις θέσεις του Μπερτινότι , που είναι πολύ πιο σοβαρές από αυτά τα τιτιβίσματα, συμφωνώ. Δεν μου αρέσει , όμως ο όρος "παγκοσμιοποίηση" , κάτι που κατά τη γνώμη μου δεν ισχύει . Μάλλον θα πρέπει να μιλάμε για διεθνοποίηση του χρηματοπιστωτικού συστήματος, διεθνοποίηση της παραγωγής , αλλά ο όρος "παγκοσμιοποίηση" , όπως ο όρος "μεταφορντισμος" , " ενιαία σκέψη", είναι κενού περιεχομένου και μόνο σύγχυση μπορούν να προκαλέσουν.
87 . Τη σχέση χρηματοπιστωτικού καπιταλισμού / έλλειψη δημοκρατίας τη θεωρώ όχι και τόσο πειστική. Πριν απ 'όλα, σ’ αυτόν τον "νέο" καπιταλισμό είναι πραγματικά δύσκολο να διαχωρισουμε κέρδος και εισόδημα ,χρηματοοικονομικό σύστημα ( κακό) και επιχειρήσεις ( καλές) .
88 .Ο "νέος" καπιταλισμός γεννήθηκε από την κρίση του κεϋνσιανισμού , που φούντωσε στη δεκαετία του εβδομήντα , αλλά που υπόβοσκε από το δεύτερο μισό της δεκαετίας του 1960. Το βιβλίο του Wolfgang Streeck (πρωτότυπος τίτλος , Gekaufte Zeit , Αγοράζοντας χρόνο) παρά τα όρια του και σε συνδυασμό με την τεράστια αξία του από μεθοδολογική πλευρά,αποτελεί ένα μοναδικό παράδειγμα επιστημονικής εργασίας. Επιστρέφει, επιτέλους και αντορνικά,σε μια ανάλυση του καπιταλισμού με όρους ενιαίαυ κοινωνικού συνόλου. Και λέει και πολλά πράγματα σωστά . Όπως, ότι το κεϋνσιανό μοντέλο βρίσκεται σε κρίση λόγω της σύγκρουσης των κοινωνικών υποκειμένων, ξεκινώντας από τον κόσμο της εργασίας ( η προφητεία του Kalecki 1943) .
89 . Βρίσκεται σε κρίση και, αν όχι κυρίως, λόγω της αριστεράς: όχι μόνο από τους αγώνες των εργαζομένων, αλλά, μεταξύ άλλων, και λόγω της κριτικής που του ασκήθηκε από το οικολογικό και το γυναικείο κίνημα. Το τέλος του, το θέλαμε όλοι μας. Εχουμε βέβαια πάντα το δικαίωμα να μετανιώσουμε (εγώ όχι) , αλλά ,έτσι έχουν τα πράγματα. Και είναι βέβαια σε κρίση, και λόγω μιας "απεργίας του κεφαλαίου".Για να τελειώνουμε με αυτές τις συγκρούσεις και αυτούς τους ανταγωνισμούς, και προκειμένου να αποτρέψουμε την επανάληψη τους ( την πραγματική υπαγωγή της εργασίας στο χρηματοπιστωτικό σύστημα και το χρέος , τη συγκεντροποίηση χωρίς συγκέντρωση, την "τραυματοποίηση" της εργασίας, την καθολική επισφάλεια της εργασίας, τις νέες μορφές διαχείρισης της νομισματικής και οικονομικής πολιτικής στην οποία αναφέρομαι ,όλα αυτά ταιριάζουν γάντι σε αυτή την εικόνα) .
90 . Αυτός είναι ένας ακόμα λόγος που προσωπικά αμφιβάλλω ότι φτάνει η "πειθώ" προκειμένου να επιστρέψουμε σε ένα καλό κεϋνσιανισμο ( επιτέλους ;) , κάτι που νομίζω ότι βγαίνει σαν συμπέρασμα από την ομιλία του Jamie Galbraith, τις διάφορες εκκλήσεις και τις επιστολές των διάφορων οικονομολόγων, τις διάφορες τοποθετήσεις που θέλουν να λέγονται "κεϋνσιανές". Νομίζω ότι είναι αδύνατο να βάλουμε την οδοντόκρεμα πίσω στο σωληνάριο .
91 . Η αντίθεση δεν είναι τόσο μεταξύ χρηματοπιστωτικού καπιταλισμού και δημοκρατίας, αλλά μάλλον μεταξύ καπιταλισμού και δημοκρατίας, συνολικά . Ο Napoleoni υποστήριζε και πολύ σωστά , ότι στο κεφάλαιο ( το κεφάλαιο ως τέτοιο, και όχι το χρηματοπιστωτικό κεφάλαιο) αυτό καθεαυτό ενυπάρχει μια τάση ολοκληρωτική. Η δημοκρατία του έρχεται "από έξω", από τους αγώνες.
92 . Στην πραγματικότητα, νομίζω ότι ζούμε σε έναν κόσμο που αναπαράγει σε παγκόσμια κλίμακα τον βρετανικό καπιταλισμό της μέσης του δέκατου ένατου αιώνα, με ένα εργατικό κίνημα , όπως το αγγλικό των αρχών του δέκατου ένατου αιώνα. Ο καπιταλισμός που συνδέεται με την Weltmarkt , την "παγκόσμια αγορά" , ο καπιταλισμός όπου το εργατικό κίνημα (σήμερα , αλλά ακόμα και τότε ,θα έπρεπε να λέμε, των εργατών και των εργατριών), δεν ήταν δεδομένος, ήταν μία κατασκευή , μία κατασκευή από τα κάτω, αυτός ο καπιταλισμός που "διαμόρφωνε" την εργατική τάξη της Αγγλίας , ενσωματώνοντας εξαγωγή σχετικής υπεραξίας και απόλυτη υπεραξία , όπως μας θυμίζει ο Massimiliano Tomba . Μια επιστροφή στο παρελθόν που είναι το μέλλον μας , αυτό είναι το πραγματικά καινούργιο του καπιταλισμού της εποχής μας : οι νέες μορφές της παλιάς εκμετάλλευσης .
93 . Μέχρι εδώ στάθηκα κυρίως σε εκτιμήσεις με βάση τα γεγονότα. Υπάρχει όμως και μια θέση μου που μπορεί να αμφισβητηθεί ως "υπεραισιόδοξη": στο σημείο που αναφέρω ότι τα συνδικάτα και η αριστερά πρέπει να κινηθούν στην "κλίμακα" που κινείται ο Draghi, δηλαδή, τουλάχιστον σε ευρωπαϊκή κλίμακα . Λέω λαϊκά κινήματα από τα κάτω, αλλά τα κινήματα από τα κάτω δεν υπάρχουν ως "καθαρά" αυθόρμητα ( η Ρόζα Λούξεμπουργκ , για παράδειγμα,είχε συμμετάσχει σε τουλάχιστον τρία κόμματα, και το ένα από αυτά αν όχι τα δύο τα είχε ιδρύσει η ίδια) . Στην αχαλίνωτη αισιοδοξία μου,δε λέω αυτό που σκέφτομαι, ότι αυτό που θέλω είναι αδύνατο :Το μόνο που μπορώ να πω είναι,ότι αυτό είναι σχεδόν αδύνατο .
94 . Η πρόταση αυτή μπορεί να κατηγορηθεί ως ιδεαλιστική. Εγώ ,όμως ,τη βλέπω σαν το μόνο σοβαρό τρόπο να προωθηθεί μια υλιστική πρόταση. Το εργατικό κίνημα δεν γεννήθηκε από το κεφάλι της Ήρας, γεννήθηκε για να απαντήσει στον πολυκερματισμό και την ακραία εκμετάλλευση.
95 . Η μεμονωμένη έξοδος μιας χώρας από το ευρώ , η ανυπακοή μιας και μόνο χώρας , η κατασκευή ενός ευρώ της Νοτιοανατολικής Ευρώπης όλα αυτά μοιάζουν προβληματικά και έχουν ένα διφορούμενο χρώμα μιας αμφίβολης ανακατάληψης της "εθνικής" νομισματικής "κυριαρχίας", από το "λαό", για να διασωθεί μια "επιχείρηση", για την οποία η εργασία είναι "οργανικό" κομμάτι και υποδεέστερο .
95 . Σε περίπτωση διάλυσης του ευρώ , κάτι που είναι πιθανό, μια αριστερή πορεία είναι εφικτή μόνο αν ακολουθηθεί αυτή τη διαδρομή . Διαφορετικά , η επίκληση στη νομισματική κυριαρχία – με την οποία πολλοί οικονομολόγοι της αριστεράς φλερτάρουν , όταν δεν την ασπάζονται πλήρως - θα σημάνει επίκληση στην εθνική κυριαρχία. Και αυτή δεν είναι μια καλή επίκληση .
96 . Όπως δηλώνεται στην Έκκληση για μια Ευρώπη της ισότητας ( και ομοσπονδιακή ) , με πρώτους υπογράφοντες τον Karl Heinz Roth και τον Ζήση Παπαδημητρίου [1] ,η αρχή θα πρέπει να γίνει με τη σύνδεση των πρωτοβουλιών κοινωνικής αντίστασης από τα κάτω, με τη σταδιακή επέκταση στις κατώτερες τάξεις και τις λιγότερο εύπορες μεσαίες τάξεις ενός προγράμματος προστασίας των υλικών συμφερόντων τους, με μια συμμαχία με τα κοινωνικά κινήματα ενάντια στις ευρωκεντρικές τάσεις ,ή τα εθνικιστικά ή λαϊκιστικά ολισθήματα .
97 . Ένα ποίημα του Τ. S. Eliot , " The Hollow Men (Οι κούφιοι άνθρωποι)", κλείνει με αυτό το στίχο : Αυτός είναι ο τρόπος που τελειώνει ο κόσμος , όχι με ένα κτύπημα , αλλά με ένα κλαψούρισμα . Επιτρέψτε μου να παραφράσω : Ετσι πεθαίνει το ευρώ , όχι με ένα κτύπημα , αλλά με ένα κλαψούρισμα . Αυτή τη στιγμή , νομίζω ότι είναι πολύ απίθανο να προχωρήσει χωρίς προβλήματα η προοπτική Ντράγκι - Μέρκελ , επειδή δεν φαίνεται από πού μπορεί να προέλθει διεθνώς η τελική ζήτηση. Παίρνω,όμως,πολύ σοβαρά το whatever it takes (θα κάνω όλα όσα πρέπει να γίνουν) του Ντράγκι ,την υπεράσπιση της κοινωνικής και πολιτικής επένδυσης για την οικοδόμηση του ευρώ .
99 . Αλλά, αυτό δεν αρκεί. Πρέπει να προτείνουμε ένα "άλλο" μοντέλο. Νομίζω ότι οι αριστερές δυνάμεις έχουν φτάσει σε ένα κομβικό σημείο , σε ένα σταυροδρόμι, όπου ανοίγονται δύο δρόμοι : ο ένας είναι να προσπαθήσεις να λύσεις καλύτερα από τους άλλους τα προβλήματα που άλλοι δημιουργούν [ ... ] Ο άλλος δρόμος είναι να αλλάξεις ριζικά τις προοπτικές , τους στόχους , άρα και τα εργαλεία και να αντιπαραθέσεις πραγματικά στο μοντέλο των άλλων ένα διαφορετικό μοντέλο . Σήμερα δεν είναι αρκετή μια απλή και καθαρή αναθέρμανση της οικονομίας , ή η επιστροφή στον κεϋνσιανισμό . Χρειάζεται ένα άλλο οικονομικό και κοινωνικό μοντέλο. Η αναφορά μου στον Minsky έχει να κάνει με όλα αυτά.
100 . Ολα αυτά είναι μια ουτοπια; Ισως. Πρέπει,όμως, να την δούμε όπως την έβλεπε ο Γκράμσι την περίοδο των Θέσεων της Λυών . Οχι σαν ένα πρόγραμμα διακυβέρνησης, κάτι απίθανο σήμερα, αλλά,αν μη τι άλλο,σαν ένα πρόγραμμα με βάση το οποίο θα συγκεντρώνονται δυνάμεις, οργανώνοντας αγώνες όπου τα πληθυντικά κοινωνικά υποκείμενα, σε διεθνική κλίμακα, θα συνδέονται μεταξύ τους σε έναν αγώνα όλο και πιο μαζικό, ανοικτό προς την κατεύθυνση μίας συνεπούς εναλλακτικής προοπτικςή στη σημερινή συγκυρία . Αυτό, όμως, δεν είναι το ίδιο με το να συγκαλεί κανείς ωραία συνέδρια, να συγγράφει ωραία δοκίμια, να διδάσκει ωραία μαθήματα αλλά απαιτεί από εμάς να ξεκινήσουμε, εδώ και τώρα , χωρίς να ζητάμε εγγυήσεις ότι θα πετύχει, ένα πολιτικό και κοινωνικό έργο , κάτι που ως τα σήμερα , δεν έχουμε καταφέρει ακόμη να ξεκινήσουμε, αλλά ούτε καν έχουμε αρχίσει να το σκεφτόμαστε πραγματικά. Αν όχι τώρα , πότε;
* Ρόμπερτ Πίρσιγκ,Το Ζεν και η τέχνη της συντήρησης της μοτοσικλέτας, μετάφραση Ρένας Καρακατσάνης, Κάκτος
[1] http://tvxs.gr/news/ti-na-kanoyme/diakiryksi-ekklisi-gia-mia-eyropi-tis-isotitas
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου