Από Διονύσιος Καλιντέρης
Το Ιράν είχα την τύχη να το επισκεφθώ πριν την πανδημία – και να έχω μία εικόνα, έστω και τουριστική, των άπειρων αντιφάσεών του.
Συμβαίνει επίσης, πέρα από τα όποια διαβάσματά μου, να έχω και φίλους που με πληροφορούν για αθέατες διεργασίες της ιρανικής κοινωνίας.
Με αφορμή το θέμα του θανάτου της Mahsa Amini, που ανακάλυψε με ζήλο το διαδικτυακό αριστεροχώρι, έχω τις εξής σκόρπιες παρατηρήσεις:
- Την πολιτική και άλλη ιδιαιτερότητα του Ιράν (που κατά τα άλλα, λ.χ. από την άποψη των υποδομών, είναι μια “πρωτοκοσμική” χώρα, η οποία άλλωστε έφτασε μέχρι του σημείου να διατηρεί πυρηνικό πρόγραμμα) την αντιλαμβάνεται ο επισκέπτης κυρίως από τρεις δείκτες: την πανταχού παρουσία πορτρέτων του Χομεϊνί και του Χαμενεϊ, την καθολική απαγόρευση του αλκοόλ και την υποχρεωτικότητα της μαντίλας. (Κάποιοι περιοριστικοί κανόνες “ευπρεπούς ενδυμασίας” υπάρχουν και για τους άνδρες: λ.χ. η απαγόρευση της γραβάτας ή των κοντομάνικων και των σορτς, αλλά αποτελούν έλασσον ζήτημα).
- Την αυστηρότερη περιβολή του τσαντόρ (που πέφτει σαν ράσο από το κεφάλι προς το σώμα) την συναντά κανείς στην Τεχεράνη μόνο στις δημόσιες υπαλλήλους. Εννοείται δε ότι οι νέες και οι αστές φορούν την μοδάτη μαντίλα τους μέχρι την κορυφή του κεφαλιού, αποκαλύπτοντας κατά το ήμισυ την πάντα φροντισμένη κόμμωση. Από τότε που πρωτοπήραν την εξουσία οι μεταρρυθμιστές τα ενδυματολογικά ήθη έχουν χαλαρώσει πολύ, αλλά η υποχρεωτικότητα ενός οποιουδήποτε καλύμματος της κεφαλής παραμένει.
- Σε αντίθεση με τα ήθη γειτονικών χωρών, στο Ιράν το πρόσωπο δεν καλύπτεται ποτέ. Αυτό συνέβη για πρώτη φορά μόνο με τις μάσκες της πανδημίας....
- Το θέμα της μαντίλας (σε αντίθεση με αυτό του αλκοόλ) έχει αποτελέσει πολλές φορές αντικείμενο συλλογικών διαμαρτυριών. Η πιο ευφάνταστη ήταν μια διαδικτυακή καμπάνια στην οποία αλληλέγγυοι Ιρανοί φωτογραφίζονταν φορώντας την μαντίλα της γυναίκας τους. Γενικά, πρόκειται για το στοιχείο “ισλαμικής ταυτότητας” του καθεστώτος με την μικρότερη αποδοχή.
- Η θέση των γυναικών στο Ιράν μετά την Ισλαμική Επανάσταση είναι σχιζοφρενικά αντιφατική. Από τη μια υπήρξε σαφής υποβάθμιση, με την επιβολή της μαντίλας και την υιοθέτηση του ισλαμικού νόμου στο οικογενειακό δίκαιο και από την άλλη (λόγω και του οκταετούς πολέμου με το Ιράκ) υπήρξε μαζική είσοδος των γυναικών στην εκπαίδευση και την παραγωγή. Στον φοιτητικό πληθυσμό των πανεπιστημίων οι γυναίκες πλειοψηφούν. Χωρίς διάθεση εξωραϊσμού της ιρανικής πραγματικότητας, η σύγκριση με τις φρικωδίες των αραβικών μοναρχιών, όπου οι γυναίκες δεν επιτρέπεται να κυκλοφορούν ασυνόδευτες, να οδηγούν κτλ. είναι συντριπτική.
- Οι στατιστικές έχουν ενδιαφέρον: Στη μεν συγκυρία αποκαλύπτουν αύξηση της ανεργίας των γυναικών (πράγμα που ίσως λέει πολλά για τις τωρινές διαδηλώσεις), στην δε δε μακρά κλίμακα αποτυπώνουν μια τυπικά νεωτερική κοινωνία με αύξηση λ.χ. των διαζυγίων και κυρίως με την μεγαλύτερη παγκοσμίως μείωση του αριθμού γεννήσεων ανά γυναίκα μέσα σε μια δύο γενιές.
- Έχω την άποψη ότι στο Ιράν η Ισλαμική Επανάσταση ήταν ο παράδοξος τρόπος για να περάσει πραγματικά η χώρα στη νεωτερικότητα (δια της επικλήσεως ενός "τρίτου δρόμου", στον οποίο αναγνωρίζονταν οι πληβείοι με τις παραδοσιακές αξίες), εκεί που είχαν αποτύχει οι προσπάθειες των Παχλεβί για εκσυγχρονισμό από τα πάνω. Και ένα επεισόδιο αυτών των αποτυχημένων προσπαθειών ήταν η απόφασή του πατρός Παχλεβί, που ακόμη βιώνεται σε τμήματα της ιρανικής κοινωνίας ως ιστορικό τραύμα, να απαγορεύσει τη μαντίλα με το ζόρι. Μήπως και την Ελλάδα δεν ήταν το "τριτοκοσμικό" ΠΑΣΟΚ που πράγματι την έβαλε, ψυχολογικά και ουσιαστικά, στην Ευρωπαϊκή Ένωση;
- Ο λόγος για τον οποίο ακούμε διεθνώς πολύ περισσότερα για τις γυναίκες του Ιράν και όχι των γειτονικών χωρών είναι διπλός. Πρώτον, οι τελευταίες είναι γεωπολιτικοί σύμμαχοι της Δύσης, ενώ το Ιράν βρίσκεται στο στόχαστρό της. Και δεύτερον, στο Ιράν υπάρχει μια ζωηρή “κοινωνία των πολιτών” που αναδεικνύει το ζήτημα.
- Οι, κάποτε άγριες, διαδηλώσεις επί παντός, οι εργατικές κινητοποιήσεις κ.ο.κ. είναι σχεδόν καθημερινό φαινόμενο στο Ιράν. Ενίοτε κλιμακώνονται σε κύματα που ταρακουνούν το καθεστώς, αλλά γρήγορα αποκλιμακώνονται. Το τελευταίο διάστημα (πριν τον θάνατο της Mahsa Amini) έμοιαζε να πληθαίνουν κατά καιρούς ταραχές, οι οποίες είχαν παραδόξως περισσότερο πληβειακό χαρακτήρα, συχνότερη εμφάνιση στην επαρχία και σαφέστερα αντικαθεστωτική φρασεολογία.
- Επίσης εκπλήσσει τον επισκέπτη η πολιτική ελευθεροστομία των απλών ανθρώπων με τους οποίους μπορεί να έρθει σε επαφή (του ταξιτζή, του ρεσεψιονίστ κτλ.). Και σε αυτό η σύγκριση με τα αραβικά καθεστώτα είναι συντριπτική.
- Η Ισλαμική Δημοκρατία είναι, όπως το δηλώνει η λέξη, ένα υβριδικό καθεστώς το οποίο συνδυάζει στοιχεία θεοκρατικά και στοιχεία δημοκρατικά. Ο Χομεϊνι εμπνεύστηκε (από τις πλατωνικές μελέτες του, παρακαλώ) ένα σύστημα “εξουσίας των νομομαθών”, το οποίο ήταν εντελώς καινοφανές για την σιιτική πολιτική παράδοση και πάντως δεν μπορούσε να εφαρμοστεί σε καθαρή μορφή σε μια κοινωνία σε επαναστατικό αναβρασμό. Έτσι, η χώρα διαθέτει μεν ένα πλήρες σώμα αντιπροσωπευτικών θεσμών, αλλά παραλλήλως και ένα σώμα κληρικών που έχουν δικαίωμα απεριόριστου βέτο επί των πρώτων, αλλά είναι και οι ίδιοι αιρετοί, σε μια ιδιόμορφη εκδοχή checks and balances. Ο πιο σκληρός πυλώνας του καθεστώτος πάντως είναι η ελεγχόμενη από τους κληρικούς δικαστική εξουσία.
- Ομοίως οι επαναστατικές συνθήκες γέννησής του προικοδότησαν το ιρανικό καθεστώς με δύο ένοπλα σώματα: τον τακτικό στρατό και τους Φρουρούς της Επανάστασης, οι οποίοι και ελέγχουν ένα τμήμα της οικονομίας. Στους Φρουρούς βεβαίως οφείλεται η στήριξη του “άξονα της αντίστασης” που εξαπλώνεται από το Ιράκ και τον Λίβανο μέχρι την Υεμένη και έχει ταπεινώσει όλους τους συμμάχους των ΗΠΑ στην περιοχή. Εννοείται επίσης ότι δίχως την ιρανική παρέμβαση (που υπήρξε καθοριστικότερη και από τη ρωσική) το τερατώδες δημιούργημα ποικίλων μυστικών υπηρεσιών που ονομάζεται Ισλαμικό Κράτος θα είχε σήμερα καταλάβει τη Δαμασκό.
- Στο επίπεδο των ηθών, το Ιράν των μεγάλων αστικών κέντρων (διότι εικάζω ότι η διαφορά με την επαρχία παραμένει μεγάλη) είναι μακράν η πιο “δυτική” κοινωνία σε όλη την περιοχή – με την Τεχεράνη να παρτάρει δίχως αύριο πίσω από κλειστές πόρτες. Η αυστηρή σε αυτές τις κοινωνίες διάκριση ιδιωτικού και δημόσιου χώρου κρύβει εν προκειμένω πολλές εκπλήξεις για τον ανυποψίαστο Δυτικό. Και πάντως, κυβερνώντες και κυβερνώμενοι παίζουν διαρκώς το παιχνίδι της έμμεσης μετατόπισης ή παράκαμψης των ορίων του επιτρεπτού.
- Μετά τις μετεπαναστατικές εκκαθαρίσεις, οι πολιτικές αντιπαραθέσεις, που είναι έντονες, λαμβάνουν χώρα αποκλειστικά εντός του μετώπου όσων αποδέχονται το καθεστώς της Ισλαμικής Δημοκρατίας. Η χονδροειδής διάκριση “συντηρητικων"" και “μεταρρυθμιστών” μάς είναι γνωστή. Πρέπει να σημειωθεί ότι μετά την εκλογική νίκη του Ραϊσί, για πρώτη φορά μετά από σαράντα χρόνια υπάρχει ευθυγράμμιση Ανώτατου Ηγέτη, εκτελεστικής, νομοθετικής και δικαστικής εξουσίας στην ίδια γραμμή. Και η ειρωνεία της ιστορίας θέλησε να είναι οι “συντηρητικοί” αυτοί που ετοιμάζονται να καρπωθούν τα αποτελέσματα της αναμενόμενης διεθνούς συμφωνίας για το ιρανικό πυρηνικό πρόγραμμα, στο φόντο της ευρύτερης αναβάθμισης του Ιράν λόγω και του ουκρανικού πολέμου. Αντίθετα, οι “μεταρρυθμιστές” ταπεινώθηκαν από την ίδια την Δύση, με την οποία ήλπιζαν να έλθουν σε μια συνδιαλλαγή.
Σύμφωνα με τις πληροφορίες μου δε, η επιστροφή των “συντηρητικών” στα πράγματα δεν σημαδεύθηκε από κάποια εμφανή σκλήρυνση στην αστυνόμευση των ηθών (προφανώς για λόγους διατήρησης της αποδοχής της νέας εξουσίας).
- Θυμίζοντας κάπως τη σύγχυση που επικρατούσε στην Σοβιετική Ένωση της δεκαετίας του '80 ως προς το ποιος αποκαλούνταν "αριστερός" και "δεξιός", οι Ιρανοί "συντηρητικοί" έχουν τις πιο σκληρές τοποθετήσεις στα θέματα των ατομικών ελευθεριών και των ηθών αλλά τις συγκριτικά πιο φιλολαϊκές στα θέματα οικονομικής και κοινωνικής πολιτικής, οι δε "μεταρρυθμιστές" το αντίθετο (χωρίς και πάλι να υπερβαίνουν κάποια όρια). Οι δικές μας κοινωνικές και πολιτισμικές ευαισθησίες στο ιρανικό πλαίσιο αποκλίνουν, αν δεν συγκρούονται.
- Ένας μηχανισμός απορρόφησης των κραδασμών είναι η ανάπτυξη ενός τρίτου τομέα της οικονομίας, πέρα από τον κρατικό και τον ιδιωτικό, γύρω από τα θρησκευτικά - φιλανθρωπικά ιδρύματα, που διαχειρίζονται οι Φρουροί, ο Ανώτατος ηγέτης κτλ. και κρατούν χαμηλά τις τιμές.
- Ο Μαχμούντ Αχμαντινετζάντ, που κάποτε συμβόλιζε την εξουσία των “σκληροπυρηνικών”, ανήκει στην πραγματικότητα σε ένα ιδιόμορφο ρεύμα, ισλαμιστικό μεν (και μάλιστα με μεσσιανικά χαρακτηριστικά, συχνή επίκληση του αναμενόμενου Ιμάμη Μάχντι κ.ο.κ.), αλλά όχι θεοκρατικό, διότι διεκδικεί την άσκηση της εξουσίας εξ ολοκλήρου από τους λαϊκούς. Εξ ου και αυτή τη στιγμή βρίσκεται στη δυσμένεια του Χαμενεϊ και τουιτάρει εγκώμια για τον... Τραμπ.
- Οι ξένοι απεσταλμένοι και ανταποκριτές, ακόμη και αν είναι καλοπροαίρετοι, υποπίπτουν συχνά στην North Tehran Fallacy: δηλ. την πλάνη ότι η υποκατηγορία των Ιρανών με τους οποίους αλληλεπιδρούν πιο εύκολα, διότι μένουν στις ίδιες με αυτούς καλές συνοικίες, διότι μοιράζονται μαζί τους την ίδια γλώσσα (μεταφορικώς και κυριολεκτικώς, αφού η αγγλομάθεια δεν είναι ιδιαίτερα διαδεδομένη) αντιπροσωπεύουν το σύνολο του ιρανικού πληθυσμού. Το συναντάμε αυτό και στη Ρωσία, που δεν ταυτίζεται επ' ουδενί με την κοσμοπολίτικη διανόηση και νεολαία της Μόσχας.
- Το Ιράν δεν είναι ένα τυπικό εθνικό κράτος, αλλά μία πολυεθνοτική πρώην αυτοκρατορία, όπου τα φαρσί αποτελούν μεν τον κοινό κώδικα, αλλά είναι μητρική γλώσσα μόλις του 50% του πληθυσμού. Ήδη στη χώρα δρουν και πραγματοποιούν τρομοκρατικές επιθέσεις αποσχιστικά κινήματα, πολύ ύποπτης φυσιογνωμίας και διασυνδέσεων, σε τρεις περιοχές: στον αραβόφωνο Νότο, στο Μπαλουτσιστάν και στο Κουρδιστάν (δια του PJAK, αδελφής οργάνωσης του ΡΚΚ). Και δεν έχει καν εκδηλωθεί το αζερικό στοιχείο που συνιστά το 15% του πληθυσμού. Αυτό μας εξηγεί και το γιατί το Ιράν ερεθίζεται με τη σχέση Τουρκίας-Αζερμπαϊτζάν και γιατί διαμηνύει, με αφορμή τη σύγκρουση στο Ναγκόρνο-Καραμπάχ ότι έχει λόγο για τον Νότιο Καύκασο, στον οποίο δεν θα αποδεχθεί καμία αλλαγή συνόρων.
- Το εθνοτικό ζήτημα απειλεί το ιρανικό καθεστώς, σε βάθος χρόνου, πολύ περισσότερο από το έμφυλο ή και το κοινωνικό. Ήταν δε η συνάντησή τους στην περίπτωση της (κουρδικής καταγωγής) Mahsa Amini που έδωσε στις σχετικές διαδηλώσεις μεγαλύτερη του συνήθους διάδοση. Το Ισλάμ υπήρξε αρκούντως συμπεριληπτικό, ώστε να αμβλύνει τις εθνοτικές εντάσεις – όμως η ιρανική κοινωνία είναι σήμερα λιγότερο “ισλαμική” απ' ό,τι τον καιρό του Σάχη, διότι η εκκοσμίκευσή της καλπάζει!
- Η κοινωνική συμμαχία που γέννησε την Ισλαμική Δημοκρατία (και στην καρδιά της είχε τους εμπόρους του παζαριού) δεν δείχνει διόλου να έχει διαρραγεί. Μπορούμε να πούμε ότι χοντρικά η Ισλαμική Δημοκρατία έχει την ενεργητική υποστήριξη περίπου του 40% του πληθυσμού. Αλλά και για τους υπόλοιπους, ο ισχυρός εθνικισμός του ιρανικού civilization-state θέτει σοβαρό όριο στον πολιτικό φιλοδυτικισμό.
- Χωρίς να αμφισβητώ τις καταπιεστικές όψεις του ιρανικού πολιτεύματος, στέκομαι πάντα με προσοχή και επιφύλαξη σε πληροφορίες που κυκλοφορούν στη Δύση σχετικά με το Ιράν, διότι έχουμε διάβασει κατά καιρούς πολλά ψευδή. Λ.χ. όλοι διατηρούμε κάπου στη μνήμη την εικόνα των δύο νέων που απαγχονίστηκαν "διότι είχαν γκέι σχέση". Στην πραγματικότητα όμως είχαν καταδικασθεί για βιασμό ανηλίκου. Να καταγγείλουμε ασφαλώς ως τέτοια την εφαρμογή της θανατικής ποινής παντού, αλλά να μη γινόμαστε έρμαιο της προπαγάνδας που κάνει τη Δύση να αισθάνεται καλύτερα με τον εαυτό της.
- Διατηρώ έτσι επιφυλάξεις και για τα τα πραγματικά αίτια θανάτου της Mahsa Amini (μετά και την κυκλοφορία του βίντεο που την δείχνει να καταρρέει χωρίς να την έχει πλησιάσει κανείς), αλλά και για το εύρος και κυρίως το βάθος των τωρινών διαδηλώσεων. Ίδωμεν.
- Σε κάθε περίπτωση συνιστώ να βλέπουμε περισσότερο ιρανικό κινηματογράφο, διότι και μας φωτίζει αυτήν την περίπλοκη κοινωνία και μας προσφέρει αξιόλογα έργα τέχνης. Επίσης συνιστώ να αποφεύγουμε την οριενταλιστική ματιά (λες και η πατριαρχία αποτελεί προνόμιο μιας συγκεκριμένης κουλτούρας) και να βάζουμε όσο περισσότερα συμφραζόμενα μπορούμε στην εκάστοτε τοποθέτησή μας.
