“Το τοπίο της μετά
θάνατον ζωής αλλάζει δραματικά το δεύτερο μισό του δωδέκατου αιώνα: τότε είναι που εμφανίζεται
το Καθαρτήριο, ο τόπος και η λέξη. Μόνο η πίστη στο Καθαρτήριο και οι συναφείς πρακτικές
μας επιτρέπουν να προσαρμόζουμε, χάρη στο μηχανισμό ικανοποίηση- μείωση της
ποινής, τις ανάγκες της θρησκείας στη σύνθετη πραγματικότητα. Φυσικά, ακόμη και
με το Καθαρτήριο,ο τοκογλύφος δεν έχει κερδίσει όλα όσα έχουν να κάνουν με τη
σωτηρία του, στις αρχές του δέκατου τρίτου αιώνα. Ο ίδιος ο Καισάριος του
Χάιστερμπαχ, ένα φιλελεύθερο και φωτισμένο πνεύμα, εξακολουθεί να στέλνει τους περισσότερους τοκογλύφους στην Κόλαση. Και η
Tabula exemplorum, χειρόγραφο του 13ου αιώνα της Εθνικής Βιβλιοθήκης
των Παρισίων που σίγουρα εκφράζει τη μέση νοοτροπία της εποχής, δεν ανοίγει τις
πύλες του Καθαρτήριου στους τοκογλύφους. Οι μεγάλοι "αντιδραστικοί" του Πρώιμου Μεσαίωνα
– πρώτα ο Δάντης, ύστερα ο Άγιος Βερναντίνος της Σιένα - δεν δείχνουν καμία
επιείκεια στους τοκογλύφος. Στη Θεία Κωμωδία, δεν υπάρχουν τοκογλύφοι στο Καθαρτήριο,βρίσκονται όλοι στην Κόλαση, στο τέλος του έβδομου κύκλου (στμ.Τραγούδι ΙΖ΄), απομονωμένοι σε μια έρημο
φλεγόμενης άμμου όπου μαίνεται μια πύρινη βροχή. Αυτοί είναι οι "θλιμμένες
ψυχές", ο καθένας με ένα πουγκί να κρέμεται από το λαιμό του στο διηνεκές ("dal collo a ciascun pendea una tasca, σακούλα απ’ όλους τους λαιμούς κρεμόταν"). Σε αυτά τα πουγκιά ο
Δάντης αναγνωρίζει τα χρώματα και τα οικόσημα πολλών οικογενειών ευγενών,
ιταλών τραπεζιτών, οι οποίοι στην πραγματικότητα δεν είναι παρά τοκογλύφοι: Κατέλο,
Τζιανφιλιάτσι, ένας Φλωρεντίνος που έγινε τραπεζίτης στη Γαλλία, οι Ομπριάκι
και οι Μπέκι, Φλωρεντίνοι και αυτοί, και μόνο ένας Παντοβάνος,ο Ρετζινάλντο
Σκροβένι, της οικογένειας που παράγγειλε στον Τζιότο τις διάσημες νωπογραφίες για
το οικογενειακό της παρεκκλήσι στην Πάντοβα.
Αλλά στις αρχές
του δέκατου τρίτου αιώνα, το ιδεολογικό άνοιγμα είναι γεγονός. Όπως λέει και ο Καισάριος
του Χάιστερμπαχ σε ένα exemplum [1]που
δεν αφορά ένα τοκογλύφο, αλλά μια καλόγρια που είχε χάσει την παρθενιά της με
ένα μοναχό: στο εξής το Καθαρτήριο αντιπροσωπεύει την ελπίδα, και η ελπίδα της σωτηρίας γίνεται προσιτή στον τοκογλύφο. Δεν ισχυρίζομαι ότι αυτό το γεγονός, θρησκευτικού
και ιδεολογικού χαρακτήρα δημιούργησε
τις προϋποθέσεις για την οικονομική ανάπτυξη, ή ότι αντίστροφα, η πίεση της
νέας οικονομίας δημιούργησε ένα νέο πνευματικό εποικοδόμημα,αλλά απλά διαπιστώνω
ότι, παράλληλα με την πρακτική - πολύ περιορισμένη - της αποκατάστασης, και της
εξέλιξης που κάνει κάποιον να ξεχωρίζει τον σύγχρονο τοκογλύφο (the
pawnbroker
,ενεχυροδανειστής) από τον τραπεζίτη πλούσιο έμπορο (the merchant prince), ένας τρίτος
τρόπος, η σωτηρία μέσα από το Καθαρτήριο, οδήγησε στον Πρώιμο Μεσαίωνα, παράλληλα
με τις εξελίξεις στην πραγματική οικονομία, στην ανάπτυξη του καπιταλισμού. Η
γέννηση του Καθαρτηρίου σηματοδοτεί και τη γέννηση της τράπεζας."
Ζακ Λε Γκοφ, Η γέννηση του Καθαρτήριου
[1] exemplum=Σύντομη διήγηση,που παρουσιάζεται
σαν πραγματική και προορίζεται να ενταχθεί σε ένα λόγο (συνήθως, ένα κήρυγμα)
για να πείσει ένα ακροατήριο μέσω ενός σωτήριου μαθήματος.Η ιστορία είναι
σύντομη,εύκολη να τη συγκρατήσει κανείς,πείθει.Χρησιμοποιεί ρητορικά σχήματα
και εφέ της διήγησης,εντυπωσιάζει. Διασκεδαστική ή, συχνότερα, τρομακτική, δραματοποιεί.
Αυτό που προσφέρει ο ιεροκήρυκας είναι ένα μικρό φυλακτό,το οποίο αν θέλει
κανείς να το καταλάβει και να το χρησιμοποιήσει,φέρνει τη σωτηρία.Είναι ένα
κλειδί για τον Παράδεισο.
Από : Ζακ Λε Γκοφ,Το πουγκί και η ζωή
