Ο διάβολος στο ρολόι

 

 του Marco Belpoliti 

 Αν βάλεις στην άκρη το ρολόι  με τους δείκτες και φορέσεις ένα χρονόμετρο ακριβείας κουάρτζ δεν θα βλέπεις πλέον τις ώρες αλλά τα λεπτά και τα δευτερόλεπτα.
 

Δεν πρόκειται μόνο για μία κοινότυπη παρατήρηση. Η άποψη μας για το χρόνο έχει αλλάξει και αυτό δεν έχει να κάνει μόνο με την εισαγωγή του χρονόμετρου χειρός. Από την εποχή κι όλας της πρώτης βιομηχανικής επανάστασης , όσον αφορά το χρόνο,υπήρχε  μια στενή σχέση μεταξύ κοινωνίας και  εργοστάσιου. 

Τότε έκαναν την εμφάνιση τους στα τσεπάκια των αστών τα ρολόγια, ενώ συγχρόνως οι εργάτες άρχισαν να εκπαιδεύονται στους νέους εργοστασιακούς κανόνες πειθάρχησης ρύθμισης του χρόνου.
 

Η πληροφορική σήμερα αλλάζει όχι μόνο τους τρόπους εργασίας, αλλά και την έννοια του χρόνου εντός του οποίου πραγματοποιείται η εργασία. Ιδού λοιπόν μια ιστορία για το χρόνο. Η ακριβής μέτρηση του χρόνου, είναι το προϊόν του πολιτισμού των πόλεων και του εμπορίου. «Το καμπαναριό - γράφει ο Camporesi - σύμβολο της σχέσης μεταξύ υψηλού και χαμηλού, μεταξύ κάθετου και οριζόντιου επίπεδου, θέσης επιτήρησης και ελέγχου της εργασίας του υπηρετικού προσωπικού, δημιουργεί μια νέα διάσταση μεταξύ χρόνου και πύργου, μεταξύ σχεδιασμού και εργαλείων σάρωσης του χρόνου-προσευχής και χρόνου-εργασίας». 

Η ιστορία του χρόνου, επομένως, είναι συνυφασμένη με την εργασία και τις μορφές κυριαρχίας.
Η απαισιόδοξη εκδοχή του, που μας μεταδίδεται από την Αναγέννηση και το Μπαρόκ (ο χρόνος «καταστρέφει τα πάντα»), δεν είναι ξένη προς τη σύγχρονη αντίληψη του χρόνου. Στον «χρόνο του έμπορα» η ημέρα επιταχύνεται ,γίνεται μετρήσιμη. Οι ώρες χωρίζονται σε ώρες ημέρας και σε ώρες νύχτας, και σάυτό το σημείο παρεμβάλλεται και ο φόβος του θανάτου, ως αποτέλεσμα της πραγμάτωσης του υπολογισμού των ωρών. 

Ο χρόνος δεν ανήκει πια στο Θεό, και, όπως έγραφε ο Leon Battista Alberti, τρία πράγματα ανήκουν στον άνθρωπο: η ψυχή, το σώμα και ο χρόνος. Ήδη από το δεύτερο μισό του 1300 μιλούν για «χάσιμο χρόνου» και την υποχρέωση «εξοικονόμησης χρόνου». Είναι όπως το νόμισμα της παραβολής του Ευαγγελίου που μπορεί να χαθεί : ο χρόνος είναι χρήμα.

Στις απαρχές της βιομηχανικής επανάστασης οι πουριτανοί ήταν αυτοί που διέδοσαν αυτή την έννοια,  ο  δε R. Baxter στο έργο του Christian Directory (1673), ένα βιβλίο που απευθύνεται σε εμπόρους και επιχειρηματίες, κάνει αναφορά στο χρόνο ως χρήμα. 

Υπάρχουν εγχειρίδια που προτρέπουν τους αστούς να ξυπνούν νωρίς, να ντύνονται γλήγορα και να οργανώνουν με κάθε λεπτομέρεια το χρόνο τους. Η έκκληση για πειθάρχηση του χρόνου, εγκράτεια, οικονομική και σεξουαλική εντιμότητα, απευθύνεται κυρίως στην αστική τάξη.

 Ο αποθησαυριστής του χρόνου - γράφει ο Μαρξ –είναι ο «μάρτυρας της ανταλλακτικής αξίας, όπως ένας άγιος ασκητής στην κορυφή μιας μεταλλικής στήλης ... Εκστασιάζεται με την ανταλλακτική αξία οπότε δεν ανταλλάσσει τίποτα ... Με τη φαντασιακή του μανία για απεριόριστη απόλαυση απαρνιέται όλες τις απολαύσεις. Θέλοντας να ικανοποιήσει κάθε κοινωνική του ανάγκη, μόλις και μετά βίας ικανοποιεί την φυσική σωματική του ανάγκη» (Συμβολή στην Κριτική της Πολιτικής Οικονομίας). 

Η εικόνα αυτή ταιριάζει απόλυτα με την εικόνα του «πρωκτικού αστού» του Freud, για τον οποίο υπάρχει μια στενή σχέση μεταξύ χρήματος, χρόνου και κοπράνων. Η εγκράτεια είναι το δικό του Ευαγγέλιο.
 
Αλλά το πνεύμα του καπιταλισμού περνάει και στην εργασία . Και αν είναι αλήθεια ότι ο προσδιορισμός του χρόνου ως χρήμα προηγείται της γενικευμένης χρήσης των ρολογιών, ωστόσο το ρολόι του αφεντικού είναι αυτό που ελέγχει το χρόνο των εργαζομένων. Η εργάσιμη εβδομάδα υποβάλλεται σε σκληρή πειθάρχηση, επιβάλλοντας το τέλος των ακανόνιστων ρυθμών εργασίας και τη δουλειά στη φάμπρικα. Γύρω στο 1770 κάποιος Wedgwood εφεύρε μάλιστα και το σύστημα της κάρτας χρόνου.

Η αστική τάξη που δοκίμασε επάνω της, τις τεχνικές πειθάρχησης, τις επεκτείνει τώρα και  στο νεαρό προλεταριάτο. Είναι οι τεχνικές της εξατομίκευσης, ο καρπός της σύγχρονης λογικής, μέσω της οποίας ο νόμος της αξίας προσπαθεί να παράξει και να υποτάξει τα σώματα αστών και εργατών. 

Έτσι, ο χρόνος του έμπορα γίνεται και χρόνος της παραγωγής. Στο εργοστάσιο για πρώτη φορά εισάγονται τα πρόστιμα, οι πληροφοριοδότες, τα ηχητικά σήματα και οι χρονομέτρες. Η πρώτη γενιά βιομηχανικών εργατών έμαθε από τα αφεντικά της, τη σημασία που έχει ο χρόνος, η δεύτερη αγωνίστηκε για το δεκάωρο, η τρίτη, η οποία μέσα από τις δικές της θυσίες έμαθε, ότι ο χρόνος είναι χρήμα, παλεύει ενάντια στις υπερωρίες (Ε. Τόμσον) . 

 Ο χρόνος σχετίζεται με τις κινήσεις, είναι ένας χρόνος μηχανικός. Εξάλλου, η πρώτη μηχανή αποτελείται από το σύνολο των εργατών, από την κοινή τους εργασία στο εργοστάσιο.

 Ο Μαρξ εξηγεί ότι η διάκριση μεταξύ απόλυτης υπεραξίας, που προκύπτει επιμηκύνοντας το χρόνο υπερεργασίας (αύξηση του χρόνου εργασίας) ή  την αύξηση της έντασης της εργασίας, και η σχετική υπεραξία, που προκύπτει από την μείωση του αναγκαίου χρόνου εργασίας, με την αύξηση της παραγωγικότητας, βασίζεται στην έννοια του χρόνου. Η πάλη των εργατών ενάντια στην επιμήκυνση του χρόνου θα επιβάλλει την αύξηση της παραγωγικότητας. Το κεφάλαιο παραθέτει έτσι , στη «μηχανή των εργατών» τις καπιταλιστικές μηχανές. Η αντίσταση σε αυτές έχει ήδη ξεκινήσει.
 

Το 1826 στο Accrington της Αγγλίας, στη διάρκεια μιας εξέγερσης εργατών, το πρώτο που κατάστρεψαν οι εργάτες του εργοστάσιου - και αυτό το έκανε μια γυναίκα - ήταν το ρολόι. Αλλά ο χρόνος παραγωγής επεκτείνεται παντού, από το εργοστάσιο μέχρι την πόλη, και - όπως μας θυμίζει ο Walter Benjamin – στην Κομμούνα του Παρισιού το βράδυ της πρώτης ημέρας της μάχης σε πολλά και διαφορετικά σημεία της πόλης, οι εργάτες πυροβολούσαν τα ρολόγια των καμπαναριών και των δημοσίων κτηρίων για να σταματήσουν το χρόνο. 

Το Κεφάλαιο, μέσα από τις μηχανές, «επεκτείνει την ημέρα πέρα ​​από κάθε φυσικό όριο» (Μαρξ). Στην εποχή του ιμπεριαλισμού έχουμε ένα ακόμα σημείο καμπής. Τώρα, όχι μόνο ο χρόνος είναι χρήμα, αλλά και το χρήμα είναι χρόνος. Βρισκόμαστε στην εποχή του ανοίγματος των παγκόσμιων αγορών, και η κατανάλωση αρχίζει να παίζει κυρίαρχο ρόλο. Υπάρχει ένα μυθιστόρημα - όπως γράφει σε δοκίμιο του ο Benjamin Placido - που σκιαγραφεί αυτή τη φόρμουλα: Ο γύρος του κόσμου σε 80 ημέρες, του Ιουλίου Βερν. Ο πρωταγωνιστής του, Φιλέας Φογκ, ένας σύγχρονος αστός, σε έναν αγώνα ενάντια στο χρόνο, βάζοντας ένα στοίχημα, αγοράζει χρόνο με χρήμα για να φθάσει στη γραμμή τερματισμού πρώτος.

Το συσσωρευμένο χρήμα αγοράζει χρόνο, και αυτόν, μια αφηρημένη έννοια, μπορείτε απλά να τον αγοράσετε, «ο χρόνος μετριέται με χρήμα».

Ο Borges έδειξε τη σχέση μεταξύ χρήματος και χρόνου σε μία από τις ιστορίες του, το ζαΐρ. 

Στα χέρια του συγγραφέα πέφτει ένα αργεντίνικο νόμισμα των είκοσι σεντάβο,το ζαΐρ : «Άυπνος, τρελαμένος, σχεδόν ευτυχισμένος, αναλογίστηκα ότι δεν υπάρχει τίποτα λιγότερο υλικό από το χρήμα, αφού οποιοδήποτε νόμισμα (ας πούμε ένα νόμισμα των είκοσι σεντάβο) είναι ,δυνάμει, ένα ρεπερτόριο όλων των πιθανών μελλοντικών εξελίξεων. Το χρήμα είναι κάτι αφηρημένο, έλεγα και ξανάλεγα μέσα μου , είναι μέλλων χρόνος. Μπορεί να γίνει ένα δειλινό στα περίχωρα, μπορεί να γίνει μουσική του Μπραμς, μπορεί να γίνει χάρτες, μπορεί να γίνει ένα παιχνίδι σκάκι, μπορεί να γίνει καφές, μπορεί να γίνει τα λόγια του Επίκτητου, που κήρυσσε την περιφρόνηση προς το χρυσάφι. Το χρήμα είναι ένας Πρωτέας, ακόμα πιο ευμετάβολος από τον κάτοικο της νήσου Φάρου. Είναι χρόνος απρόβλεπτος, χρόνος του Μπερξόν, όχι ο αμείλικτος χρόνος του ισλάμ ή των Στωικών. Οι μοιρολάτρες μπορεί να μη δέχονται ότι υπάρχει στον κόσμο έστω και ένα πιθανόν γεγονός, id est, ένα γεγονός που είναι ή δεν είναι πιθανόν να συμβεί. Ένα νόμισμα, όμως, δεν παύει να συμβολίζει το δικαίωμα της ελεύθερης εκλογής μας». 

Και ο χρόνος είναι ένα εμπόρευμα, οπότε μπορεί να ανταλλάσσεται, ως γενικό ισοδύναμο της μορφής του χρήματος. Με τον τεϊλορισμό και τον φορντισμό το χρονόμετρο γίνεται το κύριο μέσο παραγωγής και ολοένα και μικρότερες ποσότητες του χρόνου εργασίας ενσωματώνονται σε ολοένα και μεγαλύτερες ποσότητες παραγόμενου προϊόντος.

Ο χρόνος συνδέεται με τις κινήσεις,τα λεπτά  με τα εκατοστά, είναι η αρχή της επιστήμης του ρυθμού. Έτσι χώρος και χρόνος γίνονται και πάλι ένα , και η εργασία,  μια καθαρή επανάληψη ιδανικών κινήσεων σε ιδανικούς χρόνους. Το σώμα των εργατών δεν επιτηρείται πλέον, αλλά μοντελοποιείται μέσω των δεικτών του ρολογιού, ο χρόνος εσωτερικεύεται. 

Ο χρόνος,γίνεται μια έμμονη ιδέα, και το χρονόμετρο, «πολιτικό όργανο κυριαρχίας στην εργασία» (Coriant), κατακερματίζοντας όλο και με μεγαλύτερη ακρίβεια ολοένα και μικρότερες μονάδες χρόνου, μηδενίζει το χρόνο. Η εργασία γίνεται ατελείωτη επανάληψη , επαναληπτικότητα χωρίς εξέλιξη

Με ένα παράδοξο μπορούμε να πούμε ότι το χρονόμετρο επαναφέρει στο εργοστάσιο, την καρδιά της νεωτερικότητας, τον χρόνο των τυπικών αρχαϊκών μορφών πολιτισμού. Στην αλυσίδα παραγωγής, σε ένα επαναληπτικό καταναγκασμό, ο χρόνος παράγει το σώμα των εργατών και μαζί με αυτό παράγεται ως εμπόρευμα. 

Οι μηχανές άλλαξαν την έννοια του χρόνου, και δεν υπάρχει χρόνος έξω από την κυριαρχία του κεφαλαίου. Όποιος έχει περισσότερα χρήματα μπορεί να αγοράσει περισσότερο ελεύθερο χρόνο, το σύγχρονο υποκατάστατο της ευχαρίστησης. Ο χρόνος του κεφαλαίου εξαπλώνεται παντού, τόσο που ο χρόνος της μη εργασίας να αυτοτροφοδοτεί τη διαδικασία επέκτασης του.

- Marco Belpoliti - "Il Manifesto", 26 Μαρτίου 1981 -