ΑΝΑΡΤΗΣΗ ΚΕΙΜΕΝΟΥ ΤΗΣ Ν.ΒΑΛΑΒΑΝΗ ΣΤΟ INSIDER.GR ΜΕ ΘΕΜΑ ΤΟ
ΛΑΙΚΙΣΜΟ ΣΤΙΣ ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΤΗΣ ΚΡΙΣΗΣ
Στο Insider.gr 28.2.2018 στη σελίδα «Απόψεις» αναρτήθηκε
κείμενο στηριγμένο σε ομιλία της πρ. αν. Υπουργού Οικονομικών Νάντιας Βαλαβάνη
στο Διεθνές Διεπιστημονικό Οικουμενικό Συνέδριο Η ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ & ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΗ
ΚΡΙΣΗ, που έγινε στη Θεσσαλονίκη στις 20-22 Φεβρουαρίου 2018. Το συνέδριο, που
οι εργασίες του εκτός από το τελικό πολιτικό τραπέζι έγιναν στο Κέντρο Διάδοσης
Ερευνητικών Αποτελεσμάτων του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου, διοργανώθηκε από το
Κέντρο Οικουμενικών, Ιεραποστολικών και Περιβαλλοντικών Μελετών και από το
διεθνές think tank Sallux. Η ομιλία της ΝΒ έγινε στο τελικό τραπέζι με θέμα
«Δημοκρατία, οικονομική & προσφυγική κρίση και λαϊκισμός στην Ευρώπη», στο
οποίο συμμετείχαν εκπρόσωποι των κομμάτων στην Ευρωβουλή ΣΥΡΙΖΑ/GUE-NGL, ΝΔ,
Δημοκρατική Συμπαράταξη και ΛΑΕ/GUE-NGL. Η συζήτηση έγινε στο Δημαρχείο
Θεσσαλονίκης στις 22.2.2018.
Ακολουθούν κείμενο και βιβλιογραφία.
της
Νάντιας Βαλαβάνη
Με το λαϊκισμό στο επίκεντρο, αρχίζει ήδη η πλεύση σε
αμφισβητούμενα νερά: Μπορεί όντως να χρησιμοποιηθεί ως κεντρικό ερμηνευτικό
εργαλείο για τις πολιτικές εξελίξεις στην Ευρώπη στο φόντο της οικονομικής και
της προσφυγικής κρίσης;
Είναι γνωστό ότι ούτε στους
ακαδημαϊκούς κύκλους δεν υπάρχει συμφωνία ως προς τι ακριβώς καλύπτει ο
όρος και η έννοια του λαϊκισμού. Πολύ περισσότερο, λοιπόν, διαμφισβητείται η
εφαρμογή του για τη διερεύνηση των πολιτικών,
κοινωνικών και – σε τελευταία ανάλυση - πολιτισμικών εξελίξεων που
κλιμακώνονται στην ήπειρο μας ιδιαίτερα από τη μεγάλη καπιταλιστική δομική
οικονομική κρίση του 2007-2008, που για τις χώρες της Ευρωζώνης ήταν ταυτόχρονα
και κρίση του ευρώ.
Η οικονομική κρίση στην Ευρώπη
Η κρίση αυτή θεωρείται συμβατικά ότι τερματίστηκε(;) γύρω στο
2012 σώζοντας ένα χρεοκοπημένο χρηματοπιστωτικό σύστημα σε βάρος των ευρωπαϊκών
λαών: Η ανακεφαλαιοποίηση των ευρωπαϊκών τραπεζών με δημόσιο χρήμα μετέτρεψε μη
βιώσιμο ιδιωτικό χρέος σε μη βιώσιμο δημόσιο χρέος.
Στην πραγματικότητα, ωστόσο, ακόμα και στις χώρες με τους
καλύτερους οικονομικούς δείκτες, ακόμα και στην ίδια τη Γερμανία, άφησε πίσω
της περιοχές ολόκληρες στις οποίες επιταχύνθηκε η διαδικασία αποβιομηχανοποίησης
και η δομική ανεργία, έγιναν ακόμα οξύτερες οι κοινωνικές ανισότητες,
ελαστικότερες οι σχέσεις εργασίας, πριν απ’ όλα για τους νέους, και μικρότερες
οι προσδοκίες βελτίωσης της καθημερινής ζωής για τα εκατοντάδες εκατομμύρια των
εργαζομένων της ΕΕ. Ενώ άφησε τις χώρες του πολιτικού, κι όχι γεωγραφικού,
«Νότου», ανάμεσα στις οποίες συγκαταλέγεται και η Ελλάδα στη χειρότερη
κατάσταση απ’ όλους, σε εξευτελιστική
επιτροπεία και εξοντωτικά δημοσιονομικά «προγράμματα προσαρμογής». Ουσιαστικά
ενεργοποίησε εξελίξεις σαν αυτές που ο Στίγκλιτς περιέγραψε, αναφερόμενος στην
Ελλάδα μετά το φετινό Νταβός, ως «κανονικοποίηση της φτώχειας».
Τα γνωστά
Μνημόνια επέβαλλαν τρόικες με συμμετοχή του ΔΝΤ
(για πρώτη φορά στην ιστορία του κόσμου στην Ευρώπη), της ΕΕ και της ΕΚΤ
και, στην τελευταία φάση, επίσης του ειδικού μηχανισμού δανεισμού που
δημιουργήθηκε, του ESM: Σύμφωνα ακόμα και με τα πορίσματα των σχετικών
συζητήσεων στο Ευρωκοινοβούλιο, οι τρόϊκες αυτές είναι παράνομες, καθώς δεν
προβλέπονται απ’ τις ενωσιακές συνθήκες και δε λογοδοτούν πουθενά.
Επεμβάσεις, νέες
γεωπολιτικές στρατηγικές & προσφυγική κρίση
Οι επιδράσεις της κρίσης αυτής περιπλέχτηκαν παραπέρα από τις
επιπτώσεις της πολιτικής του πρώτου γύρου ιμπεριαλιστικών επεμβάσεων στον 21ο
αιώνα, ιδιαίτερα των ΗΠΑ, της Μ. Βρετανίας και της Γαλλίας με τη συνεπικούρηση
της Γερμανίας στην περιοχή της Ανατολικής Μεσογείου, της Βόρειας Αφρικής και
της Νοτιοανατολικής Ασίας.
Το εναρκτήριο λάκτισμα αυτών των επεμβάσεων μπορεί να
εμφανίστηκε ως «απάντηση» μιας «συμμαχίας προθύμων» στο τρομοκρατικό
τζιχαντιστικό χτύπημα της Αλ Κάιντα την 11η Σεπτεμβρίου 2001, όλες εντάσσονται
όμως στη νέα γεωπολιτική στρατηγική δημιουργίας μιας σύγχρονης αλυσίδας νέου
τύπου «προτεκτοράτων» - εδώ η ιστορική πρωτιά ανήκει στο Κόσσοβο, που αναδύθηκε
ως τέτοιο κρατικό μόρφωμα μέσα απ’ τον πόλεμο του ΝΑΤΟ που ολοκλήρωσε τη
διάλυση της Γιουγκοσλαβίας - ή των λεγόμενων «ρευστών κρατών» ή «κρατών μη
κρατών», όπως είναι ή επιχειρήθηκε να είναι, το Αφγανιστάν, το Ιράκ, η Λιβύη
και βεβαίως η Συρία.
Η περίπτωση του Ιράκ «μιλά» με τον πιο εύγλωττο τρόπο και
για τις υπόλοιπες χώρες: Το 2003, όταν σημειώθηκε η αμερικάνικη εισβολή στο
Ιράκ συνεπικουρούμενη από το Ηνωμένο Βασίλειο, στη χώρα κατοικούσαν 23 εκ.
άνθρωποι. Σήμερα ο πληθυσμός είναι όλος-όλος 5 εκ… Με άλλα λόγια, ξεπάτωσαν μια
ολόκληρη χώρα καταστρέφοντας τις ζωές εκατομμυρίων ανθρώπων.
Αποτέλεσμα; Η μεγαλύτερη προσφυγική και ταυτόχρονα
μεταναστευτική κρίση στην Ευρώπη - γιατί
οι ροές είναι πάντα μικτές - από την εποχή του μεταναστευτικού κύματος που τη
σάρωσε από άκρη σε άκρη με την κατάρρευση της ΕΣΣΔ και των άλλων χωρών του
υπαρκτού σοσιαλισμού.
Βέβαια, ο όρος «ευρωπαϊκή προσφυγική κρίση» είναι εξίσου
αμφιλεγόμενος: Ας σκεφτεί κανείς ότι από το 2015, χρονιά-αιχμή της κρίσης λόγω
του πολέμου στη Συρία, μέχρι τώρα σύμφωνα με τα στοιχεία της Eurostat τα σύνορα
της Ευρώπης πέρασαν 1,8 εκ. καταγεγραμμένοι πρόσφυγες συν κάποιες αρχικές ίσως
δεκάδες χιλιάδες που δεν καταγράφηκαν σε καμιά βάση δεδομένων. Πρόκειται για
μεταναστευτικές ροές πολύ περιορισμένες για να μην είναι διαχειρίσιμες από
πλούσιες χώρες με στρατηγικές ανάγκες για εργατικό δυναμικό λόγω της
δημογραφικής συρρίκνωσης, ξεκινώντας από την ίδια τη Γερμανία.
Την ίδια στιγμή
στην Ιορδανία βρίσκονται 655.00 πρόσφυγες, στο Λίβανο 1 εκ., στην Τουρκία
περισσότερα από 3 εκ., τα 2,5 από τα οποία είναι Σύριοι, στο Ιράν παραμένουν
πάνω από 3 εκ. Αφγανοί, στην Ουγκάντα πάνω από 1 εκ. Νοτιοσουδανοί, ενώ μέσα
στο 2017 στο Μπάνγκλα Ντες προστέθηκαν 1 εκ Ροχίνγια απ’ την εθνοκάθαρση στο Μυανμάρ. Με άλλα λόγια, η πλειοψηφία των προσφύγων από
τη Συρία, το Ιράκ, το Αφγανιστάν, την Ερυθραία, τη Σομαλία, το Σουδάν και το
Μυανμάρ, αλλά και οι σχεδόν «ξεχασμένοι» Παλαιστίνιοι πρόσφυγες, φιλοξενούνται σε χώρες που ανάμεσα τους
συγκαταλέγονται κάποιες από τις φτωχότερες στον κόσμο. Ωστόσο η ΕΕ ακολουθεί
την πολιτική που περιγράφηκε ως «ανοίγουμε τις καρδιές μας και κλείνουμε τα
σύνορα μας».
Κατ’ αναλογία εντός ΕΕ
- μετά το κλείσιμο των εσωτερικών ευρωπαϊκών συνόρων, την αποτυχία του
συστήματος μετεγκαταστάσεων με ποσοστώσεις από Ελλάδα και Ιταλία μεταξύ των
χωρών της και την περιβόητη συμφωνία ΕΕ-Τουρκίας, η οποία μείωσε δραστικά,
σύμφωνα και με τα πρόσφατα στοιχεία της FRONTEX για το 2017, τις
μεταναστευτικές ροές προς την ήπειρο με κόστος τη μετατροπή των νησιών του
Αιγαίου σε φυλακές με κάγκελα από νερό – είναι πλέον η Ελλάδα η χώρα με τη
μεγαλύτερη αναλογία προσφύγων προς πληθυσμό, αφήνοντας δεύτερη τη Σουηδία. Η
Ελλάδα, που ως αποτέλεσμα της διαχείρισης της κρίσης από τα μνημόνια των
διεθνών δανειστών της εμφανίζει από το 2009 τη μεγαλύτερη απώλεια ΑΕΠ σε
περίοδο ειρήνης στην ιστορία του σύγχρονου κόσμου.
Οι πολιτικές επιπτώσεις της διπλής κρίσης στα κ-μ της ΕΕ &
η «πλημμυρίδα του λαϊκισμού»
Στην ίδια την Ευρώπη και λόγω της κρίσης του ευρώ
επιταχύνθηκαν ακόμα περισσότερο – και αυτό συνειδητοποιήθηκε με πολύ πρακτικούς
τρόπους από ευρύτερα τμήματα πολιτών σε κάθε χώρα - όχι μόνο οι εσωτερικές
κοινωνικές ανισότητες, αλλά και το χάσμα ανισόμετρης ανάπτυξης μεταξύ των χωρών
της ΕΕ (και, ως ομάδες χωρών, μεταξύ του πολιτικού «Νότου» και του πολιτικού
«Βορρά») κόντρα στην κεντρική καταστατική δέσμευση της αρχικής ΕΟΚ για σύγκλιση
μεταξύ όλων των κ-μ της.
Ταυτόχρονα εντείνεται η αποξένωση των λαών της Ευρώπης από τις
ευρωπαϊκές και μη πολιτικές των main-stream πολιτικών κομμάτων λίγο-πολύ σε
κάθε χώρα. Κεντρικό ρόλο γι’ αυτό παίζει ένας προφανής δραστικός περιορισμός
της δημοκρατίας ως προς τις πιο ουσιαστικές λειτουργίες της, μια στοχευμένη
αποπολιτικοποίηση της κοινωνικής ζωής, που γεννά ο προφανής χειρισμός των πιο
κρίσιμων ζητημάτων για τη ζωή των ανθρώπων από εν πολλοίς άτυπα όργανα,
«ανεξάρτητες αρχές» και τεχνοκρατικούς και πολιτικούς μηχανισμούς που δε
λογοδοτούν πουθενά, καθώς δεν είναι καν θεσμικά κατοχυρωμένοι (γι’ αυτό π.χ. και στις συνεδριάσεις όχι μόνο του
Euroworking Group, άτυπου τεχνοκρατικού οργάνου, αλλά και του εξίσου άτυπου
Eurogroup των Υπουργών Οικονομικών της Ευρωζώνης υποτίθεται ότι δεν τηρούνται καν πρακτικά).
Κι είναι αυτά ακριβώς τα όργανα που αποφασίζουν και συντονίζουν το συνεχές
στένεμα του νεοφιλελεύθερου «κορσέ»: Πέρα απ’
όσες χώρες είχαν μνημόνια κι έκτοτε βρίσκονται σε μεταμνημονιακό
καθεστώς intensive surveillance (εντατικής επιτήρησης-κηδεμονίας), ας μην
ξεχνούμε την επιτροπεία για όλες τις χώρες της Ευρωζώνης.
Με την
προετοιμαζόμενη μετατροπή του ESM σε Ευρωπαϊκό Νομισματικό Ταμείο, αυτή θα
συμπληρωθεί με την εφαρμογή του θεσπισμένου συστήματος οικονομικών τιμωρητικών
ποινών για τις δημοσιονομικά «άτακτες» χώρες, για τις οποίες η ΕΕ παρά τις
γερμανικές πιέσεις δεν είχε αποφασίσει τα τελευταία χρόνια να πάρει μέτρα, όπως
είναι πριν απ’ όλα η Ιταλία, η Γαλλία, η
Ισπανία, αλλά κι οι «μεταμνημονιακές» Κύπρος και Πορτογαλία.
Κατ’ ουσία, οι πολίτες και οι λαοί της Ευρώπης
βρίσκονται αντιμέτωποι με το φάσμα που είχε ορίσει σε συνέντευξη του στην Ελ
Παίς το 2003 ο νομπελίστας Ζοζέ Σαραμάνγκου: «Ο νεοφιλελευθερισμός… είναι ο
νέος ολοκληρωτισμός».
Στις παραπάνω συνθήκες
είναι εξαιρετικά αμφισβητούμενο αν το κύριο ταυτοτικό χαρακτηριστικό των
κομμάτων που γιγαντώθηκαν την τελευταία δεκαετία καλύπτοντας με τον πιο στρεβλό
τρόπο το πολιτικό κενό που δημιουργήθηκε με την απώλεια εμπιστοσύνης στα mainstream συστημικά κόμματα, είναι ο
λαϊκισμός (ποπουλισμός). Αυτό δεν αναιρεί
ότι όλα αυτά τα κόμματα – όπως κι αρκετά από τα περισσότερο main-stream
απ’ αυτά - είναι λαϊκιστικά ή έχουν
έντονα τέτοια χαρακτηριστικά.
Ωστόσο δεν είναι ο λαϊκισμός τους αυτός που
προσδιορίζει την ταυτότητα τους, καθώς έχουν ελάχιστα κοινά π.χ. με το πρώτο
κύμα λαϊκιστικών κομμάτων στη Λατινική Αμερική, όπως ήταν τα περονικά, ή ακόμα
και με το δεύτερο, που ήταν νεοφιλελεύθερο, όπως υπήρξε η Αργεντινή του Μένεμ,
το Περού του Φουτζιμόρι ή η Βραζιλία του ντε Σόσα.
Τι είναι, λοιπόν, κυρίαρχα τα ευρωπαϊκά κόμματα που μέσα στη
δεκαετία της κρίσης κατάφεραν να εκλέξουν εκπροσώπους σε 25 από τα 28
κοινοβούλια (ανάμεσα τους συγκαταλέγεται από το 2012 και η Χρυσή Αυγή στην
Ελλάδα), στις τελευταίες Ευρωεκλογές του 2014 συγκέντρωσαν πανευρωπαϊκά πάνω
από 20% των ψήφων, συγκρότησαν δικές τους κυβερνήσεις σε Ουγγαρία και Πολωνία,
συμμετέχουν σε κυβερνητικούς συνασπισμούς σε άλλες 5 χώρες (Αυστρία, Φινλανδία,
Βουλγαρία, Λεττονία, Λιθουανία), ενώ σε μια 8η χώρα, τη Δανία, στηρίζουν την
κυβέρνηση χωρίς δική τους συμμετοχή; Ποιο είναι το κυρίαρχο χαρακτηριστικό του
AfD, της Αλτερνατίβας ή Εναλλακτικής λύσης για τη Γερμανία, που στις πρόσφατες
εκλογές όχι μόνο απόκτησε κοινοβουλευτική εκπροσώπηση, αλλά αναδείχθηκε και σε
αξιωματική αντιπολίτευση στο νεοκυοφορηθέντα «Μεγάλο Συνασπισμό», ξεπερνώντας
σε εκλογική δύναμη Πράσινους και Die Linke;
Οι θεωρητικοί του λαϊκισμού: Λαϊκιστικά ή «απλώς» ακροδεξιά
κόμματα;
Αν θέλουμε να κοιτάξουμε κατάματα την πραγματικότητα, θα
διαπιστώσουμε μάλλον εύκολα ότι το κυρίαρχο ταυτοτικό χαρακτηριστικό αυτών των
κομμάτων έγκειται στ’ ότι είναι όλα ακροδεξιά - ή, σύμφωνα με την τρέχουσα
ακαδημαϊκή ορολογία, ανήκουν στη λεγόμενη «ριζοσπαστική δεξιά». Κάποια απ’ αυτά, μάλιστα, μεταξύ τους η Χρυσή Αυγή στην
Ελλάδα και εν πολλοίς το AfD στη Γερμανία, είναι νεοναζιστικά.
Υποστηρίζω ότι ο βασικός λόγος που αυτά τα κόμματα
χαρακτηρίζονται κυρίαρχα ως λαϊκιστικά, με περιγραφές περί «λαϊκιστικής
πλημμυρίδας στην Ευρώπη», υποκρύπτει λαθροχειρίες υπό το καθεστώς ξεκάθαρων
πολιτικών σκοπιμοτήτων: Ακαδημαϊκοί που ασχολούνται με το λαϊκισμό ή και οι
πολιτικοί σχολιαστές που τους ερμηνεύουν, συγκαταλέγουν στα κόμματα που είχαν
άνοδο στις συνθήκες της διπλής κρίσης υπό την ταμπέλα του «λαϊκισμού», «κόμματα
της εξτρεμιστικής αριστεράς (sic), όπως είναι ο ΣΥΡΙΖΑ στην Ελλάδα και οι
Ποδέμος στην Iσπανία» - ή ο Μελανσόν στη Γαλλία.
