https://salvatoreloleggio.blogspot.com/.../telemaco-alla...
Οι θαλασσινές περιπέτειες του Οδυσσέα, συγκεντρωμένες στα τέσσερα κεντρικά βιβλία της Οδύσσειας, μια γρήγορη διαδοχή συναντήσεων με φανταστικά όντα (που εμφανίζονται σε λαϊκά παραμύθια όλων των εποχών και χωρών: ο δράκος Πολύφημος, οι άνεμοι κλεισμένοι σε ασκό, τα ξόρκια της Κίρκης, οι σειρήνες και τα θαλάσσια τέρατα) έρχονται σε αντίθεση με το υπόλοιπο ποίημα, στο οποίο κυριαρχούν οι σοβαροί τόνοι, η ψυχολογική ένταση και ένα δραματικό κρεσέντο γύρω από έναν στόχο: την επανάκτηση του βασιλείου και της νύφης τα οποία απειλούνται από τους μνηστήρες. Και εδώ συναντάμε μοτίβα κοινά με τα λαϊκά παραμύθια, όπως το σάβανο της Πηνελόπης και η δοκιμασία της τοξοβολίας, αλλά βρισκόμαστε σε έδαφος πιο κοντά στα σύγχρονα κριτήρια του ρεαλισμού και της αληθοφάνειας: οι υπερφυσικές παρεμβάσεις αφορούν μόνο τις εμφανίσεις των ολύμπιων θεών, που συνήθως κρύβονται κάτω από ανθρώπινη μορφή.
Δεδομένου ότι οι παραμυθένιες περιπέτειες περιέχονται στην πρωτοπρόσωπη αφήγηση που δίνει ο Οδυσσέας στον βασιλιά των Φαιάκων, μπαίνουμε στον πειρασμό να θεωρήσουμε τον ήρωά μας ως έναν ευφάνταστο παραμυθά- ωστόσο, οι ίδιες περιπέτειες (ιδίως εκείνη με τον Πολύφημο) αναφέρονται και σε άλλα σημεία του ποιήματος, οπότε ο ίδιος ο Όμηρος το επιβεβαιώνει- και όχι μόνο αυτό, αλλά και οι ίδιοι οι θεοί τις συζητούν στον Όλυμπο. Το μόνο που απομένει είναι να αποδώσουμε τις διαφορές στο φανταστικό ύφος σε αυτό το σύνολο παραδόσεων διαφορετικής προέλευσης, που παραδόθηκαν από τους αοιδούς και αργότερα συγχωνεύτηκαν στην ομηρική Οδύσσεια, η οποία στην πρωτοπρόσωπη αφήγηση του Οδυσσέα θα αποκαλύψει το πιο αρχαϊκό της στρώμα.
Το πιο αρχαϊκό; Σύμφωνα με τον Alfred Heubeck, καθηγητή στη Νυρεμβέργη, που προλογίζει τον πρώτο τόμο μιας κριτικής έκδοσης της Οδύσσειας, η οποία εκδόθηκε με πλήθος φιλολογικών και ιστορικών σημειώσεων από το Ιδρυμα Lorenzo Valla, τα πράγματα θα μπορούσαν να είχαν πάρει και την αντίθετη κατεύθυνση.
Ο Οδυσσέας πριν από την Οδύσσεια (και την Ιλιάδα) υπήρξε πάντα ένας επικός ήρωας, και οι επικοί ήρωες, όπως ο Αχιλλέας και ο Έκτορας στην Ιλιάδα, δεν έχουν μπλέξει σε τέτοιου είδους μυθικές περιπέτειες, με τέρατα και μάγια. Αλλά ο συγγραφέας της Οδύσσειας [ο οποίος για τον Χάουμπεκ είναι 1) ένας μοναδικός, πρωτότυπος συγγραφέας, όχι ένας διασκευαστής προϋπάρχοντος υλικού, και 2) όχι το ίδιο πρόσωπο με τον συγγραφέα της Ιλιάδας, αλλά κάποιος που ακολουθεί αμέσως μετά, ο δεύτερος ποιητής που αναλαμβάνει το εγχείρημα ενός πλήρως γραπτού ποιήματος, [το οποίο θέτει εντελώς νέα συνθετικά προβλήματα σε σχέση με το προφορικό έπος των αοιδών] και πρέπει να κρατήσει τον Οδυσσέα μακριά από την πατρίδα του για δέκα χρόνια, εξαφανισμένο, χαμένο για την οικογένεια και τους πρώην συμπολεμιστές του. Για να το πετύχει, πρέπει να τον βγάλει από τον γνωστό κόσμο, σε ένα άλλο γεωγραφικά τόπο, σε έναν εξωανθρώπινο κόσμο, στο υπερπέραν (δεν είναι τυχαίο ότι τα ταξίδια του κορυφώνονται με μια επίσκεψη στον Κάτω Κόσμο). Γι' αυτή την υπέρβαση που είναι εκτός εδαφών της επικής ποίησης, ο συγγραφέας της Οδύσσειας καταφεύγει σε παραδόσεις (πιο αρχαϊκές) όπως τα κατορθώματα του Ιάσονα και των Αργοναυτών, τα οποία (και αυτό ήταν ήδη γνωστό) έχουν πολλά κοινά επεισόδια με τα ταξίδια του Οδυσσέα.
Έτσι, το καινούργιο στην Οδύσσεια είναι ότι έβαλε έναν επικό ήρωα όπως ο Οδυσσέας αντιμέτωπο με "μάγισσες και γίγαντες, τέρατα και ανθρωποφάγους", δηλαδή σε καταστάσεις ενός πιο αρχαϊκού τύπου έπους, οι ρίζες του οποίου πρέπει να αναζητηθούν "στον κόσμο των αρχαίων μύθων, ακόμη και των πρωτόγονων μαγικών και σαμανικών αντιλήψεων".
Εδώ είναι που ο συγγραφέας της Οδύσσειας εκδηλώνει, σύμφωνα με τον Heubeck, την αληθινή νεωτερικότητά του, αυτή που τον φέρνει πιο κοντά μας και τον καθιστά πιο σύγχρονο: αν παραδοσιακά ο επικός ήρωας ήταν ένα πρότυπο αριστοκρατικών και στρατιωτικών αρετών, ο Οδυσσέας είναι όλα αυτά, αλλά επιπλέον είναι ο άνθρωπος που υπομένει τις πιο σκληρές εμπειρίες, τις κακουχίες, τον πόνο και τη μοναξιά. "Βέβαια παρασύρει και αυτός το κοινό του σε έναν μυθικό ονειρικό κόσμο, αλλά αυτός ο ονειρικός κόσμος γίνεται ο καθρέφτης του κόσμου στον οποίο ζούμε, στον οποίο κυριαρχούν η ανάγκη και η αγωνία, ο τρόμος και ο πόνος και στον οποίο ο άνθρωπος βυθίζεται χωρίς διέξοδο".
Η θέση αυτή είναι ελκυστική και μπαίνει κανείς στον πειρασμό να πειστεί αμέσως- ο Heubeck αναδεικνύει καλά τη δομική συνοχή της Οδύσσειας και τη λειτουργικότητα κάθε μέρους της σε αυτή την ενιαία ποιητική και ηθική ιδέα. Από την άλλη πλευρά, η Stephanie West, καθηγήτρια στην Οξφόρδη (η οποία στον ίδιο τόμο του Ιδρύματος Valla γράφει τις εισαγωγές στο κείμενο και στις τέσσερις πρώτες ραψωδίες, καθώς και ένα σχόλιο γεμάτο ενδιαφέροντα στοιχεία) υπογραμμίζει όλες τις αντιφάσεις και τις ασυμβατότητες μεταξύ των διαφόρων μερών του ποιήματος.Η West, ακολουθεί μια θέση αντίθετη (τουλάχιστον εν μέρει) από εκείνη του Heubeck, εμμένοντας στη διαστρωμάτωση των προφορικών πηγών τις οποίες χρησιμοποιούσε ο συγγραφέας της Οδύσσειας, οργανώνοντάς τες σε ένα σύνθετο μωσαϊκό. Αλλά ακόμη και δι’ αυτής της οδού, είναι η συνθετική δομή, ο συνολικός σχεδιασμός, η αφηγηματική στρατηγική που κάνει την Οδύσσεια Οδύσσεια- και είναι ακριβώς τα τέσσερα πρώτα βιβλία (τα ταξίδια του Τηλέμαχου) που το αποδεικνύουν.
Ο τόμος που κυκλοφορεί τώρα (Οδύσσεια, τόμος Ι, βιβλία Ι-IV, Ιδρυμα Lorenzo Valla, Mondadori) είναι μια καλή ευκαιρία να ξαναδιαβάσει κανείς αυτά τα τέσσερα πρώτα βιβλία, δηλαδή την "Τηλεμάχεια", στη μετάφραση του G. A. Privitera του Πανεπιστημίου της Περούτζια, και να παρακολουθήσει όσο μπορεί το ελληνικό κείμενο. Πριν από τριάντα χρόνια, η Rosa Calzecchi Onesti ήταν η πρώτη που απέδωσε την αρχαϊκή γεύση των ομηρικών ποιημάτων. Σε αυτή την κατεύθυνση της πιστότητας στο γράμμα και τη γεύση του κειμένου, η μετάφραση του Privitera έχει ρυθμό και οξύτητα τόσο στις αναλαμπές αυτής της ποίησης της ακριβούς λεπτομέρειας που είναι η πάντα εκπληκτική ομηρική ποιότητα, όσο και στις επαναλήψεις τύπων και επιθέτων. (Αυτό το ρεπερτόριο συμβατικών κλισέ είναι κληρονομιά της προφορικής σύνθεσης αφού, με αυτά οι αοιδοί συμπλήρωναν τα κενά και έδιναν συνέχεια στον αυτοσχεδιασμό τους).
Στην Τηλεμάχεια ο Οδυσσέας απουσιάζει, αλλά ακριβώς μέσω της απουσίας του κυριαρχεί πάντα στη σκηνή, μέσω μιας "αρνητικής" διαδικασίας μεγάλης αφηγηματικής αποτελεσματικότητας. Επιπλέον, ανακαλείται σε δύο φλας μπακ στον Τρωικό Πόλεμο, από τα οποία αναδεικνύεται η μία από τις βασικές ιδιότητές του: η πονηριά του. Στα δύο επεισόδια έρχεται αντιμέτωπος με την Ελένη, η οποία στο πρώτο (όταν ο Οδυσσέας εισχωρεί μεταμφιεσμένος στην πολιορκημένη πόλη) φαίνεται να συνεργάζεται με τους Έλληνες, στο δεύτερο (το θαυμάσιο επεισόδιο του αλόγου με τους Αχαιούς κρυμμένους μέσα και την Ελένη έξω να προσπαθεί να τους κάνει να μιλήσουν) φαίνεται να δουλεύει για την τρωική αντικατασκοπεία. Αυτός ο αντιφατικός ρόλος της Ελένης προσδίδει ένα διφορούμενο φως στις δύο ιστορίες.
Η Τηλεμάχεια είναι πολλά πράγματα : είναι η περιγραφή της συγκεχυμένης πολιτικο-οικονομικής κατάστασης στην Ιθάκη με τους πρόκριτους να σπαταλούν τα περιουσιακά στοιχεία του απόντος βασιλιά (άγνωστο βάσει ποιου δικαίου ή εθίμου- η όλη "θεσμική" πλευρά είναι ασαφής, αλλά πάνω σε αυτή την ασάφεια βασίζονται τα πιο όμορφα πράγματα στο ποίημα, όπως η εξορία του βασιλιά Λαέρτη)- είναι η αντίθεση με τα οράματα της χρυσής εποχής των αυλών που επισκέπτεται ο Τηλέμαχος, της λιτής του Νέστορα και της εύπορης του Μενελάου, Είναι η ανασκόπηση των υψηλών "νόστων", δηλαδή των ιστοριών για την επιστροφή από την Τροία των Αχαιών ηρώων (και σε όλες πέφτει η τραγική σκιά εκείνης του Αγαμέμνονα, που επιστρέφει για να σκοτωθεί από τον Αίγισθο)- αλλά είναι και το μυθιστόρημα της εκπαίδευσης του Τηλέμαχου, αν και μια εξέλιξη με αυτή την έννοια δεν είναι πολύ εμφανής, αλλά σίγουρα στην αρχή ο Τηλέμαχος είναι ένα αγόρι αβέβαιο για τα πάντα, περισσότερο και από τον Άμλετ (φαίνεται ότι του λείπει ακόμη και η βεβαιότητα ότι είναι γιος του Οδυσσέα! ) ενώ, μέσα από τα νέα που συλλέγει στο ταξίδι, η εικόνα του πατέρα του του εμφανίζεται συγκεκριμένη και μπορεί να ταυτιστεί μαζί του.
Αλλά πάνω απ’όλα, η Τηλεμάχεια είναι η αναζήτηση μιας ιστορίας που δεν υπάρχει, η ιστορία που θα γίνει η Οδύσσεια. Ο Ιθακιώτης αοιδός Φήμιος στο παλάτι της Ιθάκης γνωρίζει ήδη τις "νόσους" των άλλων ηρώων- του λείπει μόνο μία, αυτή του βασιλιά του- γι' αυτό και η Πηνελόπη δεν θέλει πια να τον ακούει να τραγουδάει. Και ο Τηλέμαχος ξεκινά την αναζήτηση αυτής της ιστορίας από τους βετεράνους του Τρωικού Πολέμου: αν την βρει, είτε αυτή έχει αίσιο τέλος είτε δεν έχει, η Ιθάκη θα βγει από τη συγκεχυμένη κατάσταση χωρίς χρόνο και χωρίς νόμο στην οποία βρίσκεται εδώ και τόσα χρόνια.
Όπως όλοι οι βετεράνοι, έχουν κι αυτοί πολλά να διηγηθούν: αλλά όχι την ιστορία που αναζητά ο Τηλέμαχος. Ώσπου ο Μενέλαος σκαρφίζεται μια περιπέτεια που θα μπορούσε να σταθεί ανάμεσα σε αυτές του Οδυσσέα στην πιο φανταστική εκδοχή: μεταμφιεσμένος σε φώκια, ο Μενέλαος αιχμαλωτίζει τον "γέρο της θάλασσας", δηλαδή τον Πρωτέα των άπειρων μεταμορφώσεων, και τον αναγκάζει να του μιλήσει για το παρελθόν και το μέλλον. Ο Πρωτέας, φυσικά, γνώριζε ήδη ολόκληρη την Οδύσσεια με κάθε λεπτομέρεια και αρχίζει να τη διηγείται από το σημείο που το πιάνει ο Ομηρος, με τον Οδυσσέα στο νησί της Καλυψώς- μετά σταματά. Σε αυτό το σημείο ο Όμηρος μπορεί να αναλάβει και να συνεχίσει την ιστορία.
Η Οδύσσεια είναι ένα δοχείο με Οδύσσειες η μία μέσα στην άλλη. Στην αυλή των Φαιάκων, ο Οδυσσέας ακούει έναν τυφλό αοιδό που μοιάζει με τον Όμηρο να τραγουδά την ιστορία του Οδυσσέα- ο ήρωας ξεσπά σε δάκρυα και στη συνέχεια αποφασίζει να την αφηγηθεί με τη σειρά του. Στην αφήγησή του, πηγαίνει μέχρι τον Άδη για να ανακρίνει τον Τειρεσία, και ο Τειρεσίας του αφηγείται την υπόλοιπη ιστορία του. Στη συνέχεια ο Οδυσσέας συναντά τις Σειρήνες που τραγουδούν- τι τραγουδούν; την Οδύσσεια και πάλι, ίσως την ίδια με αυτή που διαβάζουμε, ίσως πολύ διαφορετική.
Έχοντας φτάσει στην Ιθάκη μεταμφιεσμένος, ο Οδυσσέας αφηγείται, πρώτα στον βοσκό Εύμαιο, μετά στον αντίπαλό του Αντίνοο και στην ίδια την Πηνελόπη, τις περιπέτειες που τον έφεραν από την Κρήτη (πατρίδα του φανταστικού χαρακτήρα που ισχυρίζεται ότι είναι), προσθέτοντας κάθε φορά νέες λεπτομέρειες. Αυτή είναι μια άλλη Οδύσσεια, εντελώς διαφορετική, μια ιστορία για ναυάγια και πειρατές πολύ πιο αληθινή από την ιστορία που είπε στον βασιλιά των Φαιάκων. Ποιος μπορεί να πει ότι αυτή δεν είναι η "πραγματική" Οδύσσεια; Ο Κρητικός στα ταξίδια του είχε συναντήσει τον Οδυσσέα: έχουμε, λοιπόν, τον Οδυσσέα που αφηγείται για κάποιον Οδυσσέα που ταξιδεύει σε χώρες απ’όπου σύμφωνα με την Οδύσσεια δεν τις είχε επισκεφτεί ποτέ. Νάναι αυτή η "πραγματική" Οδύσσεια;
Εδώ η Stephanie West κάνει μια ενδιαφέρουσα υπόθεση: ότι υπήρχε μια εναλλακτική Οδύσσεια, μια άλλη διαδρομή επιστροφής, που προϋπήρχε του Ομήρου. Ο Όμηρος (ή όποιος κι αν ήταν, και εδώ η υπόθεση της West δένει όμορφα με τη θέση του Heubeck) βρίσκοντας αυτή την ταξιδιωτική αφήγηση πολύ φτωχή και ασήμαντη, θα την είχε αντικαταστήσει με τις μυθικές περιπέτειες, αλλά θα διατηρούσε και ένα ίχνος της στα ταξίδια του ψευδοκρητικού. Και πράγματι, στο προοίμιο υπάρχει ένας στίχος που στέκει ως σύνθεση ολόκληρης της Οδύσσειας: "Από πολλούς ανθρώπους είδε τις πόλεις και γνώρισε τις σκέψεις". Ποιες πόλεις; Ποιες σκέψεις; Αυτή η περίληψη θα ταίριαζε καλύτερα στην αφήγηση του ψευδοκρητικού για τα ταξίδια του.....
Ωστόσο, μόλις η Πηνελόπη τον αναγνώρισε, στον ανακατακτημένο θάλαμο του παλατιού, ο Οδυσσέας αρχίζει να αφηγείται για τους Κύκλωπες, τις Σειρήνες... Μήπως η Οδύσσεια είναι ο μύθος του κάθε ταξιδιού; Ίσως για τον Οδυσσέα-Όμηρο η διάκριση ψεύδους-αλήθειας να μην υπήρχε, αφού αφηγείται την ίδια εμπειρία πότε στη γλώσσα του βιώματος , πότε στη γλώσσα του μύθου, όπως και για μας το κάθε ταξίδι μας, μικρό ή μεγάλο, είναι πάντα μια Οδύσσεια.
ΙΤΑΛΟ ΚΑΛΒΙΝΟ 1981
