Το σφάλμα σύνθεσης και ο νόμος της κερδοφορίας

του Michael Roberts

Στην επικρατούσα θεωρία των οικονομικών η έννοια του « σφάλματος σύνθεσης» είναι μια έννοια που χρησιμοποιείται αρκετά συχνά. Γενικότερα, το σφάλμα σύνθεσης συμβαίνει όταν δεχόμαστε πως, ότι ισχύει για τα άτομα συμβαίνει αναγκαστικά και για το σύνολο της οικονομίας.

Κάτι τέτοιο, όμως, δεν ισχύει πάντοτε. Τα παραδείγματα είναι πολλά: Αν σε  μια συναυλία σηκωθείς όρθιος συνήθως, βλέπεις καλύτερα και αυτό ισχύει για όλους, αν όμως όλοι σηκωθούν όρθιοι, τότε δεν θα βλέπουν όλοι καλύτερα, αφού η πλειονότητα των θεατών θα βλέπει με δυσκολία. Επομένως, αυτό που μπορεί να ισχύσει για ένα άτομο, μέσα στο πλήθος, δεν ισχύει για όλο το πλήθος. Το φαινόμενο αυτό συμβαίνει επειδή η αλληλεπίδραση των επιμέρους συμπεριφορών μπορεί να επηρεάσει το συνολικό αποτέλεσμα.

Στα οικονομικά, το σφάλμα σύνθεσης αναφέρεται αρκετά συχνά. Ο Paul Samuelson, στο πασίγνωστο εγχειρίδιο του για τους πανεπιστημιακούς φοιτητές [Οικονομικά] υποστηρίζει ότι « στη μελέτη των οικονομικών, το σφάλμα σύνθεσης αποτελεί μία από τις βασικότερες και πιο διακριτές αρχές που οφείλουμε να γνωρίζουμε ». Και οι κεϋνσιανοί οικονομολόγοι την έννοια αυτή τη χρησιμοποιούν πάντα προκειμένου να υπερασπιστούν την αύξηση των  δημοσίων δαπανών για την ανάκαμψη της οικονομίας. 

Ενα  σφάλμα σύνθεσης είναι και το Παράδοξο της Φειδούς(το παράδοξο της αποταμίευσης) . Η πεποίθηση ότι αν ένα άτομο  ξοδεύει λιγότερα και μπορεί και αποταμιεύει, τότε και η κοινωνία,στο σύνολό της, ή μια οικονομία, μπορεί να εξοικονομήσει περισσότερα χρήματα δαπανώντας λιγότερα. Αλλά αν κάθε νοικοκυριό μειώσει τις δαπάνες του, τότε η ζήτηση για προϊόντα και υπηρεσίες θα μειωθεί  και οι επιχειρήσεις θα πρέπει να μειώσουν τους μισθούς ή να απολύσουν προσωπικό. Οπότε, οι άνθρωποι θα έχουν μικρότερο εισόδημα και θα αποταμιεύουν λιγότερα χρήματα. Αυτό, λοιπόν, που στην οικονομία, ισχύει  για  ένα μεμονωμένο άτομο, δεν ισχύει αναγκαστικά για την οικονομία στο σύνολό της.

Σε αυτό το πλαίσιο, το σφάλμα σύνθεσης χρησιμοποιήθηκε από τους κεϋνσιανούς για να ασκήσουν κριτική στην άποψη των νεοκλασικών και στην αυστριακή σχολή, για τους οποίους οι οικονομίες είναι όπως οι μεμονωμένες οικογένειες. Μια καλή οικονομία των νοικοκυριών είναι μια καλή οικονομική πολιτική. Αλλά αν για μια οικογένεια, το σφίξιμο του ζωναριού μπορεί να είναι καλό, για την οικονομία συνολικά  μπορεί να μην είναι. Οι κεϋνσιανοί  λοιπόν, υποστηρίζουν ότι δεν είναι έγκλημα οι ελλειμματικοί προϋπολογισμοί και η αποτροπή της    «λιτότητας», ακόμα κι αν αυτό σημαίνει αύξηση του δημόσιου χρέους.

Εχω επιχειρηματολογήσει κάμποσες  φορές για το αν η αύξηση του χρέους (δημόσιου και ιδιωτικού) επηρεάζει ή όχι την καπιταλιστική οικονομία, οπότε δεν θα επιστρέψω ξανά στο θέμα.

Αυτό που με ενδιαφέρει εδώ είναι ότι το σφάλμα σύνθεσης ισχύει και σε ένα άλλο πεδίο: στην αντίκρουση μιας θεμελιώδους κριτικής του νόμου του Μαρξ σχετικά με την πτωτική τάση του ποσοστού κέρδους. Το πιο σύγχρονο επιχείρημα που προτείνεται κατά αυτού του νόμου είναι αυτό του Nobuo Okishio , ενός Ιάπωνα Μαρξιστή οικονομολόγου [* 1] . Ο Okishio στο μακρινό 1961 υποστήριξε ότι στον ανταγωνιστικό καπιταλισμό, ένας μεμονωμένος καπιταλιστής που θέλει να μεγιστοποιήσει τα κέρδη του θα υιοθετήσει μια νέα τεχνική στην παραγωγή μόνο εάν αυτή μειώνει το κόστος παραγωγής ανά μονάδα ή αυξάνει τα κέρδη ανά μονάδα στην τρέχουσα τιμή. 

Ετσι, η καπιταλιστική συσσώρευση θα οδηγεί στην αύξηση του ποσοστού κέρδους και όχι σε μία τάση πτώσης  του,- ειδάλλως, ποιος ο λόγος ένας καπιταλιστής να πρέπει να επενδύει σε νέες τεχνολογίες; Ο Μαρξ χρησιμοποιεί και αυτός το ίδιο επιχείρημα: « ποτέ κανένας καπιταλιστής δεν εισάγει με τη θέλησή του μια νέα μέθοδο παραγωγής ... στο βαθμό που αυτό μειώνει το ποσοστό κέρδους».

Κανένας μεμονωμένος καπιταλιστής δεν θα εισήγαγε μια νέα τεχνολογία, αν αυτή δεν συμβάλει στην αύξηση των κερδών και των μεριδίων αγοράς, το μεμονωμένο ποσοστό κέρδους. Αλλά είναι εδώ που υπεισέρχεται το σφάλμα σύνθεσης. Ο καινοτόμος καπιταλιστής υπερισχύει των άλλων καπιταλιστών μειώνοντας το κόστος παραγωγής, σε σύγκριση με τις επικρατούσες τιμές της αγοράς. Τα κέρδη του αυξάνονται. Αλλά τα κέρδη των άλλων καπιταλιστών αρχίζουν να πέφτουν, όσο χάνουν το ανταγωνιστικό τους πλεονέκτημα. Οπότε, θα πρέπει να αντιδράσουν εισάγοντας τη νέα τεχνολογία (ή ακόμα και πιο εξελιγμένη τεχνολογία) που να μειώνει και τα κόστη τους. 

Αλλά σ' αυτό το σημείο, η παραγωγικότητα της υπάρχουσας εργατικής δύναμης, που μπορεί τώρα  να έχει μειωθεί , αυξάνεται για όλους τους καπιταλιστές και επομένως μειώνεται η αξία της κάθε παραγόμενης μονάδας. Από τη στιγμή που οι καπιταλιστές  υιοθετήσουν τη νέα τεχνολογία, η οργανική σύνθεση του κεφαλαίου (το ποσοστό της εργασίας που δαπανάται για τον εξοπλισμό και τους μισθούς) θα αυξάνεται και, με αμετάβλητα τα λοιπά δεδομένα, το συνολικό ποσοστό κέρδους θα πέφτει

Ο καθηγητής Simon Mohun μας δίνει ένα εξαιρετικό παράδειγμα της θεωρίας των παιγνίων για να δείξει το λόγο που η καινοτομία στα πλαίσια του καπιταλισμού και του ανταγωνισμού μπορεί να οδηγήσει σε μείωση του μέσου ποσοστού κέρδους, σε αντίθεση με όσα υποστηρίζει ο Okishio:

Υπάρχουν δύο καπιταλιστές: ο Α και ο Β. Καθένας από αυτούς ξεκινά με ένα ποσοστό κέρδους ίσο με 3. Αν ούτε ο Α ούτε ο Β εισάγουν νέα τεχνολογία για να μειώσουν το κόστος και να αυξήσουν τα κέρδη, τόσο ο Α όσο και ο Β παραμένουν στο 3.

Αν όμως ο A καινοτομήσει και ο Β δεν το κάνει, τότε ο Α αυξάνει τα κέρδη  του (4), ενώ ο Β χάνει μερίδιο από την αγορά και βγάζει λιγότερα κέρδη (1). Και αντιστρόφως,αν ο Α δεν καινοτομήσει και το κάνει ο Β, τότε το κέρδος του Α θα είναι 1, ενώ του Β 4.

Αν και οι δύο καινοτομήσουν, τότε το κέρδος του Α και του Β θα είναι ίσο με 2.

Υπάρχει μια ώθηση προς την καινοτομία επειδή το κέρδος του Α ή του Β θα μπορούσε από το 3 να ανέβει στο 4. Έτσι δεν μπορεί να υπάρξει συμφωνία για μη εισαγωγή νέας τεχνολογίας, που να αφήνει τόσο τον Α όσο και τον Β με κέρδος ίσο με 3.

Αν όμως κάποιος καταφέρει να εισάγει πρώτος νέα τεχνολογία και το κέρδος του να είναι ίσο με 4, τότε το ίδιο θα πρέπει να  κάνει και ο άλλος, ειδάλλως το κέρδος του θα πέσει στο 1.

Καινοτομώντας και οι δύο, το κέρδος τους θα είναι ίσο με 2 αντί για 3 (που θα το είχαν αν δεν έκαναν τίποτα!)

Επομένως η καινοτομία αυξάνει το ατομικό κέρδος του καπιταλιστή που εισήγαγε πρώτος νέα τεχνολογία, ενώ αν και οι δυο τους εισάγουν  νέα τεχνολογία, τότε το κέρδος τους θα είναι μικρότερο.

Για μία ακόμα  φορά, αυτό έχει να κάνει με το χρόνο. Αν ο Α και ο Β κατάφερναν να εισάγουν ταυτόχρονα νέα τεχνολογία  (όπως υποθέτει ο Okishio), τότε θα μπορούσαν να συμφωνήσουν να μην το κάνουν και έτσι να μείνουν με κέρδος 3, αντί να πέσει το κέρδος τους στο 2. Μόνο που αυτή δεν είναι η πραγματικότητα . Η πραγματικότητα είναι προσωρινή!

Το θεώρημα του Okishio αποτελεί ένα παράδειγμα του Σφάλματος Σύνθεσης αφού δέχεται ότι αυτό που ισχέίη για το κέρδος του μεμονωμένου καπιταλιστή  ισχύει και με το κέρδος της καπιταλιστικής οικονομίας στο σύνολό της. Αλλά αυτό που είναι καλό για τον κάθε καπιταλιστή ξεχωριστά δεν είναι καλό για την κερδοφορία ολόκληρης της καπιταλιστικής οικονομίας συνολικά.

Αν αυτό το κάνουν όλοι, τότε η συνολική κερδοφορία θα μειωθεί στο σύνολό της!

Επιπλέον, ο κάθε μεμονωμένος καπιταλιστής αυτό δεν το κάνει «οικειοθελώς», αλλά από την ανάγκη του  να γίνει ανταγωνιστικός και για να μην χάσει μερίδιο από την αγορά. Όπως λέει ο Μαρξ, ο νόμος της αξίας και της κερδοφορίας λειτουργεί «πίσω από τις πλάτες» των καπιταλιστών - δεν είναι υπό τον συνειδητό έλεγχο τους! Για τον Ανταμ Σμιθ, είναι το «αόρατο χέρι» της αγοράς. Για τον Μαρξ, αν θέλουμε να χρησιμοποιήσουμε τη μεταφορά του Murray Smith [Smith, Murray. Forthcoming, 2018. Invisible Leviathan (Second Edition): Marx’s Law of Value in the Twilight of Capitalism.  Leiden: Brill Academic Publishers (Historical Materialism Book Series)] , πρόκειται για έναν « αόρατο Λεβιάθαν».

Δημοσιεύθηκε στις 30 Μαΐου 2018 -

Σημειώσεις

[1: ΣτΜ] : Εκκινώντας από ένα αναλυτικό οπλοστάσιο ίδιο με αυτό του Sraffa και τη συνεισφορά του Samuelson (1957), ο Ιάπωνας οικονομολόγος Nobuo Okishio κατάφερε να αποδείξει ένα πασίγνωστο  θεώρημα που πήρε το όνομά του, ότι η τεχνολογική καινοτομία δεν μπορεί παρά να αυξάνει το ποσοστό κέρδους, σε αντίθεση με αυτό που υποστηρίζει ο μαρξιστικός νόμος της πτωτικής τάσης του ποσοστού κέρδους (Ν. Okishio, 1961). (πηγή: Wikipedia)

 [--->]

Το σφάλμα σύνθεσης συμβαίνει, όταν δεχόμαστε ότι αυτό το οποίο ισχύει για τα άτομα ισχύει αναγκαστικά και για το σύνολο της οικονομίας. Το σφάλμα σύνθεσης είναι σφάλμα λογικής.
Ενα παράδειγμα: Στη μικροοικονομική ανάλυση γίνεται δεκτό πως, όταν μειωθεί ο εργατικός μισθός (που αποτελεί στοιχείο του κόστους παραγωγής), η ατομική επιχείρηση μπορεί να αυξήσει το κέρδος της, εφόσον η τιμή του παραγόμενου προϊόντος παραμένει σταθερή. Από μακροοικονομική άποψη το συμπέρασμα αυτό δεν είναι αναγκαία αποδεκτό, γιατί, αν μειωθούν οι μισθοί σε όλους τους κλάδους για όλη την οικονομία, θα μειωθεί η αγοραστική δύναμη των καταναλωτών, με συνέπεια τη μείωση της συνολικής ζήτησης και στη συνέχεια των τιμών, άρα και των κερδών των επιχειρήσεων.

http://ebooks.edu.gr/modules/ebook/show.php/DSGL-C117/130/944,3462/